Άρθρο του Ηλία Ταμπουράκη στο κοινωνικό έντυπο ASANTE Αφρικής
Αλύτρωτες γυναίκες της Αφρικής
Α. ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ
Μάτσο τα χαρτιά με τις σημειώσεις μου από το κουβανέζικο ταξίδι στον κόσμο της santería. Αυτά που αργότερα θα γίνουν βιβλίο στον «Περίπλου», με τίτλο: «Τελετές μαγείας στη σύγχρονη Λατινική Αμερική», φύλλο και φτερό στο ένα χέρι, και στ’ άλλο, το σακίδιό μου• προσπαθώ να το τακτοποιήσω στο ντουλαπάκι του αεροπλάνου που θα με μεταφέρει στην «άλλη όχθη του βάλτου» -όπως λένε οι φίλοι μου οι Λατινοαμερικάνοι τον Ατλαντικό Ωκεανό. Πτήση για τη Δυτική Αφρική, το απέναντι κομμάτι του puzzle που συμπληρώνει τον παγκόσμιο χάρτη. Είναι ένα ταξίδι απαραίτητο για αυτήν την εθνολογική έρευνα, αφού η θρησκεία των Αφροαμερικανών της Καραϊβικής είχε διασχίσει πριν 500 χρόνια τις θάλασσες για να στηρίξει το ηθικό των σκλάβων στους απάνθρωπους αιώνες της ευρωπαϊκής «Αναγέννησης» και μετέπειτα. Ένα ταξίδι, που –όπως συνήθως συμβαίνει- έφτασε στο σκοπό του –τη μαγεία-, όταν αυτός είχε πλέον απομυθοποιηθεί, ενώ άνοιξε νέους δρόμους στη συνάντηση των πολιτισμών, καταλήγοντας στο «πολιτιστικό αδίκημα» -όπως οι κοινωνικοί επιστήμονες κι οι διεθνείς οργανισμοί αποκαλούν την κλειτοριδεκτομή. Κι επειδή ο κάθε πολιτισμός έχει διττό προσωπείο, θετικό για όσους βρίσκονται μέσα (ή τουλάχιστον από την πλειονότητα), κι αρνητικό για τους απ’ έξω, είναι χρήσιμο, πριν κρίνει κανείς οτιδήποτε, να γνωρίσει πρώτα το περιβάλλον, το χρώμα, την οσμή και τους ήχους της κουλτούρας που τον αποτελεί, όπως και τις ιστορικές του διαδρομές στο χρόνο και στη γεωγραφία. Έχοντας, λοιπόν, λάβει την «έγκριση» της Francisca Siete Sayas (του πνεύματος εκείνης της νέγρας σκλάβας που η σπανιόλα κυρά της της είχε χαρίσει επτά παλιές –αλλά αρχοντικές- φούστες, κι εκείνη, μην έχοντας πού να τις φυλάξει μέσ’ το quilombo, όπου κοιμόταν με τους υπόλοιπους δούλους της hacienda, τις φορούσε τη μία πάνω απ’ την άλλη), και έχοντας τελέσει βάπτιση με τα ιερά ύδατα των λουλουδιών από τον Ogún (τον Αφροκουβανέζο ιερέα των Orixás -των θεών Yorubá από τη Δυτική Αφρική), προσγειώνομαι στο αεροδρόμιο της Accra, στην Γκάνα, φορώντας στο χέρι τη mano de Orula (το ύψιστο φυλαχτό των Αφρικανών θεών της Λατινικής Αμερικής), που θα με οδηγήσει σε δρόμους πρωτόγνωρους.
Β. ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΓΕΙΑ ΣΤΗ ΣΚΛΑΒΙΑ
Εδώ, όπου παλιά βρισκόταν το χρυσό βασίλειο των Ashanti, έχουν σήμερα τοπικές εκλογές, κι ο κόσμος χορεύει στους δρόμους με ομπρέλες από τις οποίες κρέμονται πολλά πολύχρωμα μαντίλια, έχοντας βάψει το πρόσωπό τους με μία λευκή πούδρα• άντρες και γυναίκες. Με το λεωφορείο –ερείπιο του 1950- περνάμε από το Kromantse, τον τόπο μακρινής καταγωγής του Αφροαμερικανού τζαζίστα Louis Armstrong, από την Elmina, κι απ’ την «πύλη δίχως γυρισμό» του λευκού κάστρου των Πορτογάλων πάνω στον πράσινο λόφο, δίπλα στη θάλασσα με τις μακρόστενες –σαν ζαργάνες- ζωγραφιστές βάρκες με τροπικές λέξεις: “aka, ewie”, περνάμε σ’ ένα δεύτερο επίπεδο, σ’ έναν άλλο χρόνο, στον ψυχικό κόσμο των οικογενειών που χωρίζονταν με τη βία των Ευρωπαίων δουλεμπόρων αλλά και των Αφρικανών αρχηγών που πουλούσαν του υπηκόους τους με αντάλλαγμα μία θέση μαριονέτας στην αποικιακή κυβέρνηση. Στον κόσμο των ανδρών, που πέθαιναν από τις ασθένειες αλυσοδεμένοι σ’ εκείνα τα σκοτεινά, υγρά, βρωμερά μπουντρούμια, πριν πάρουν το θαλάσσιο δρόμο προς τ’ αγροκτήματα της Λατινικής Αμερικής• των γυναικών που βιάζονταν –ακόμη και σε προχωρημένη εγκυμοσύνη- στα κρεβάτια με τις ξύλινες οροφές, τα τούλια και τα μεταξωτά σεντόνια απ’ την πορτογαλική Ινδονησία, πριν γίνουν μαγείρισσες στις λατινοαμερικάνικες επαύλεις, και πάνω απ’ όλα, των παιδιών, που πουλιόταν ως σκλάβοι μέσα σε κλουβιά από μπαμπού, φορτωμένα στα τρικάταρτα καράβια των Πορτογάλων, των Ισπανών και των Ολλανδών. Ο δρόμος από κοκκινόχωμα με οδηγεί ανάμεσα σε χωριά, όπου πωλούνται φέρετρα πολύχρωμα, σε διάφορα σχέδια: ροζ ψάρια για τους ψαράδες, πλουμιστές κότες με κόκκινα λειριά για τους αγρότες, ασπρόμαυρα αθλητικά παπούτσια για τους ποδοσφαιριστές, αεροπλάνα για τους πιλότους…
Γ. ΣΥΓΧΡΟΝΟ FOLKLORE
Στάση στον υποτυπώδη συνοριακό σταθμό, αλλαγή γλώσσας από αγγλικά σε γαλλικά patois, σφραγίδες, και Bienvenu à Côte d´ Ivoire! Ο κόκκινος χωματόδρομος συνεχίζει μετά από ένα σύντομο πέρασμα από το χαοτικό Abidjan –το εμπορικό λιμάνι της χώρας με τη μεγάλη εγκληματικότητα-, από τα λιμναία «πλυντήρια» του Fanico, όπου εκατοντάδες άνδρες πλένουν στα λασπόνερα με την πυκνή μαγγρόβια βλάστηση και τα νούφαρα χιλιάδες παντελόνια και πουκάμισα, γνωρίζοντας με ακρίβεια σε ποιον πελάτη ανήκει το κάθε γαριασμένο ρούχο, και από την παλιά πρωτεύουσα Grand Bassam με τα baroque κτίρια της αποικιοκρατίας, και φτάνει στο πομπώδες Yamoussoukro (τη σύγχρονη διοικητική πρωτεύουσα της χώρας), με τον καθολικό ναό, του οποίου το σχήμα θυμίζει ελέφαντα, ή κατ’ άλλους μεταμοντέρνα version αχυροκαλύβας της Biankouma, και που στοίχισε τον εθνικό προϋπολογισμό της Ακτής Ελεφαντοστού. Στο Silakoro, στη λίμνη των ιερών ψαριών-ψυχών, δύο ερωτικές Αφρικανές μαζεύουν νερό με τις στάμνες που κουβαλούν στο κεφάλι, ενώ δίπλα τους, μία συμπαθέστατη γριούλα μ’ ένα σταμπωτό ύφασμα τυλιγμένο γύρω απ’ τη μέση της, και με τα στήθη έξω να κρέμονται ως το γόνατο (!) αλέθει σπόρους σ’ ένα μεγάλο ξύλινο γουδί και μου χαμογελά χωρίς δόντια… [Ίσως γι΄ αυτό να λένε ότι… οι γριές δεν πρέπει να φοράνε μίνι φούστες…] Πιο πέρα, στη φυλή των Senoufo, το συμβούλιο των γερόντων –με τα ισλαμικά ενδυματολογικά στοιχεία- συνεδριάζει κυκλικά στους «θρόνους» τους από απλές, στρογγυλές πέτρες. Συνέχεια του ταξιδιού προς το Niofoin με τις ροζ-σοκολατί λασποκαλύβες όπου αποθηκεύουν το σόργο -τη θεϊκή υπερτροφή αυτού του πολιτισμού της Αφρικής. Ανάμεσα στον ανιμιστικό ναό με την πανύψηλη αχυρένια σκεπή (λένε ότι όποιος μπει εδώ χωρίς την έγκριση των πνευμάτων, χάνεται σε άλλη διάσταση και δεν ξαναβγαίνει ποτέ), και στο φούρνο χυτοσιδήρου για τα πρωτόγονα σκεπάρνια, ένα μωράκι με περίτεχνες κοτσίδες, που χωρίζουν το κεφάλι του σε τετραγωνάκια και τριγωνάκια -σαν ταψί με μπακλαβά-, ακουμπισμένο στον τοίχο του υποτυπώδους σχολείου με τον ξασπρισμένο μαυροπίνακα και το γαλλικό αλφάβητο και –δίπλα- ανάγλυφα στην ξερή λάσπη του τοίχου, τα είδωλα με τα γιγάντια γεννητικά όργανα των πρωτανθρώπων-ηρώων αυτού του πολιτισμού, με χαζεύει γυμνούλι, πιπιλώντας το δάχτυλό του. Βρίσκομαι στην πραγματική Αφρική, λοιπόν!
Δ. «ΦΥΛΑΧΤΟ-ΔΙΑΒΑΤΗΡΙΟ»…
Άφιξη στο Dan, στην περιοχή της φυλής Yacouba. Την εξάντλησή μου εντείνει η πληροφορία του Abimbola –του συνοδού μου σ’ αυτήν την αποστολή- ότι πρέπει να προσέχουμε ιδιαίτερα, γιατί η ασθένεια embola βρίσκεται σε έξαρση. Μαζί του σέρνει και το δεκάχρονο γιο του. «Η γυναίκα μου πέθανε» μου λέει, «μετά το τρίτο κρούσμα ελονοσίας». Τι ειρωνεία! Και να φανταστείς ότι το όνομά του σημαίνει: «Γεννημένος Υγιής»…
Μακροσκελής χαιρετισμός και διαπραγμάτευση με τον αρχηγό του χωριού για να μας δεχτούν. Ενώ οι δύο Αφρικανοί συνομιλούν έντονα στην τοπική γλώσσα, χωρίς να μου μεταφράζουν στα γαλλικά, τα μάτια του αρχηγού είναι καρφωμένα στη mano de Orula –το ανιμιστικό φυλαχτό που φοράω στο χέρι από την αφροκαραϊβική μαγικοθρησκευτική τελετή, στην οποία είχα συμμετάσχει στην Κούβα. Πιάνει το χέρι μου με σεβασμό και με ρωτά πού το βρήκα. Ζητώ από τον Abimbola να του εξηγήσει ότι στην απέναντι άκρη της μακρινής θάλασσας, υπάρχει ένα νησί, όπου οι άνθρωποι –που κάποτε είχαν συρθεί με τα καράβια των λευκών ως σκλάβοι, πιστεύουν ακόμη και σήμερα στην ίδια θρησκεία της Δυτικής Αφρικής, και τραγουδούν στην ίδια γλώσσα… Με ύφος θαυμασμού αλλά και εμπειρικής γνώσης, μου δίνει τη συγκατάθεσή του να κυκλοφορήσω ελεύθερα σε κάθε σημείο του χωριού.
Ε. ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ
Στη διπλανή καλύβα, με τους λευκούς και ζωγραφισμένους με γεωμετρικά σχήματα τοίχους από άργιλο, οι χωρικές, πλουμιστά ντυμένες, έχουν σχηματίσει ένα μικρό λοφάκι από χώμα και κάτι ετοιμάζουν με τις μεγάλες μαύρες μεταλλικές και πήλινες κατσαρόλες τους. Κοιτώ τον Abimbola μ’ ερευνητικό ύφος, κι εκείνος μου εξηγεί ότι πρόκειται για την τελετή ενηλικίωσης ενός κοριτσιού. -«Θα της κάνουν κλειτοριδεκτομή» μου λέει –έτσι, απλά-, κι εγώ ανατριχιάζω. -«Μα, οι φεμινιστικές και άλλες κοινωνικές και ακτιβιστικές οργανώσεις ειδοποιούν για τους κινδύνους θανατηφόρων μολύνσεων λόγω των μηδαμινών μέτρων υγιεινής που λαμβάνονται σ’ αυτά τα μέρη, και καταγγέλλουν ένα έγκλημα κατά των γυναικών, ενώ τα ευρωπαϊκά κράτη έχουν αρχίσει να την συμπεριλαμβάνουν στην ποινική τους νομοθεσία ως βαριά σωματική βλάβη στα όργανα που είναι σημαντικά για την εύρυθμη λειτουργία του ανθρώπινου σώματος» διαμαρτύρομαι. «Στην Ελβετία, επιβάλλονται ποινές καταναγκαστικού εγκλεισμού, δηλ. προσφοράς εργασίας χωρίς αποδοχές, ή και έξι μήνες έως και πέντε χρόνια φυλάκισης. Βέβαια, οι μετανάστες είναι επίσης θύματα της πολιτισμικής και δικαιικής πολυμορφίας που τους περιβάλλει• ενός σημαντικού διλήμματος: να τηρήσουν τον άγραφο νόμο της φυλής τους, ή ν’ ακολουθήσουν τον γραπτό νόμο της χώρας υποδοχής τους; Και από την άλλη πλευρά», αναρωτιέμαι, «έχει η χώρα υποδοχής το δικαίωμα να ποινικοποιεί εθιμικές πρακτικές άλλων κοινωνιών, και με ποια κριτήρια; Σε μεγάλη πλειοψηφία, ο Αφρικανός –και γενικότερα κάθε μετανάστης- παρανομεί συνειδητά, γιατί επιλέγει αντί να “δυτικοποιηθεί” να συνεχίσει την παράδοση της χώρας του και εκτός συνόρων.» Ο Abimbola, παρ’ όλο ότι ανήκει στη φυλή των Yacouba, έχει λάβει γαλλική παιδεία στο Πανεπιστήμιο του Abidjan, και μπορεί να κατανοήσει αυτά που του λέω. Όμως, εκείνος, με ύφος που εγώ ερμηνεύω ως αδιάφορο, αψηφά τα στοιχεία μου και προσθέτει: -«Aπαγορεύοντας μία πρακτική, φέρεστε σαν αποικιοκράτες και ιεραπόστολοι, προσπαθώντας να εξαφανίσετε έναν πολιτισμό που τον θεωρείτε κατώτερο από το δικό σας. Κάποτε άκουσα ότι ένας συμπατριώτης μου Αφρικανός –δεν έχει σημασία από ποια χώρα ακριβώς προερχόταν- βρισκόταν ως μετανάστης στο δυτικό κόσμο, τον γεμάτο απαγορεύσεις και παρακολουθήσεις, κι αναγκάστηκε να κάνει κλειτοριδεκτομή την κόρη του, μόνος του, στο σπίτι, μ’ ένα μαχαίρι της κουζίνας. Το κοριτσάκι, βέβαια, μεταφέρθηκε αιμόφυρτο στο νοσοκομείο, κι εκείνος στη φυλακή. Ενώ, θα μπορούσε να του έχει παρασχεθεί ιατρική βοήθεια, για να τελέσει το θρησκευτικό του καθήκον με ασφάλεια. Οι γονείς -μετανάστες ή μη- προφανώς δεν έχουν κανένα σκοπό να βλάψουν τα κορίτσια τους• απλά σέβονται το παραδοσιακό τους έθιμο, ισχυροποιώντας έτσι τη φυλετική και θρησκευτική τους ταυτότητα. Πρόκειται, επομένως, για εθιμικό δίκαιο, βαθιά ριζωμένο στην αντίληψη των λαών που το θεωρούν κομμάτι του πολιτισμού τους. Κάτι ανάλογο με το βάπτισμα των Χριστιανών σε μικρή ηλικία. Σύμφωνα με τις στατιστικές του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας -που ανήκει στον ΟΗΕ-, οι επιζώσες γυναίκες που έχουν υποστεί κλειτοριδεκτομή, υπολογίζονται ούτε λίγο ούτε πολύ σε 150 εκατομμύρια! Και λοιπόν; Τι πάθανε αυτές;» με ρωτά προκλητικά. -«Πρόκειται, λοιπόν, για ένα μαζικό έγκλημα που τελείται εις βάρος της αυτοδιάθεσης των γυναικών σε παγκόσμιο επίπεδο», του λέω, «και μάλιστα, με την ανοχή ή και την κάλυψη του Ισλάμ, των ολοκληρωτικών καθεστώτων, ακόμη και κάποιων μη κυβερνητικών οργανώσεων και ορισμένων επιστημόνων», του απαντώ έντονα, και διαπιστώνω ότι το ύφος μου τον ενοχλεί. Με ανάλογο, πολύξερο ύφος μου επιβεβαιώνει ότι «η κλειτοριδεκτομή δεν είναι πρόβλημα• αποτελεί απλά ένα κοινωνικό έθιμο και ότι οι γυναίκες δεν στερούνται τίποτα από τη σεξουαλική τους ζωή…» Απορώ γιατί δεν αντιλαμβάνεται την ερωτική ψυχρότητα και την κατάθλιψη της δικής του γυναίκας, αλλά δεν τολμώ να τον ρωτήσω. Τη σκέψη μου προλαβαίνει με τα λόγια του: «Κι εμείς, οι άνδρες, που έχουμε κάνει περιτομή», λέει, «απολαμβάνουμε μεγαλύτερη ηδονή στον έρωτα.» Ε! Αυτό μου αρκεί για να επιβεβαιώσω κι εγώ την έλλειψη της libido σ’ αυτές τις κοινωνίες και θυμάμαι εκείνο το blog του internet που αναφερόταν στον Μαριδάκη, με τίτλο: Υπερβολικός οργασμός γυναικός, λόγος διαζυγίου επί κλονισμώ. Black humor…
ΣΤ. FEMINISM & “HOMINISM” OR HUMANISM (?)
Είναι επιστημονικά αποδεδειγμένο ότι η αφαίρεση της ακροβυστίας του πέους στερεί τον άνδρα από χιλιάδες απολήξεις αισθητηρίων νεύρων. Το ίδιο συμβαίνει και με τους τρεις τύπους κλειτοριδεκτομής: τον ηπιότερο -δηλαδή τη «Σούννα»- που είναι το κόψιμο της άκρης ή και όλης της κλειτορίδας με ένα ξυράφι, το δεύτερο τύπο, που απαιτεί την ολική αφαίρεση της κλειτορίδας και μαζί με αυτή, των εσωτερικών χειλέων του αιδοίου -που είναι και ο πιο διαδεδομένος- και τον αγκτηριασμό, που οι μεν Σουδανοί ονομάζουν «φαραωνική περιτομή», οι δε Αιγύπτιοι «Σουδανική», δηλαδή την αποκοπή ολόκληρης της κλειτορίδας, των εσωτερικών και εξωτερικών χειλέων, και στη συνέχεια, τη συρραφή της εισόδου του κόλπου, αφού προηγουμένως «ξυστεί» εσωτερικά, ώστε να κολλήσει με την επούλωση του τραύματος. Έτσι, το μόνο που απομένει, είναι μια μικροσκοπική οπή, από την οποία περνούν τα ούρα και το αίμα κατά την εμμηνόρροια. Την πρώτη νύχτα του γάμου, μάλιστα, ο άνδρας αναγκάζεται πολλές φορές να ανοίξει με μαχαίρι την είσοδο του γυναικείου κόλπου. Αυτός, βέβαια, το απολαμβάνει, όμως η κοπέλα…
Ζ. Η ΓΙΟΡΤΗ ΤΗΣ «ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΝΤΑΞΗΣ» ΑΡΧΙΖΕΙ
Ξαφνικά, χορευτές ντυμένοι με μάσκες από κοχύλια και στολές τίγρης τιμούν τη μέλλουσα ενήλικη του χωριού με τη μελωδία της cora, της τεράστιας νεροκολοκύθας με τις χορδές. Ο ρυθμός μού θυμίζει έντονα την κολομβιάνικη cumbia. Άλλωστε, από δω προέρχεται κι αυτή. Παρατηρώ ότι πάνω σ’ ένα από τα μουσικά όργανα, έχουν κολλήσει λευκά πούπουλα κότας με το αίμα από τη θυσία της, για να εξευμενιστούν τα πνεύματα. Μου εξηγούν ότι αυτό το συγκεκριμένο μουσικό όργανο είναι το μέσον επικοινωνίας τους με τους θεούς. Παρ’ όλ’ αυτά τα απόκοσμα έθιμα, οι άνθρωποι εδώ είναι ντυμένοι με το δυτικό τρόπο: jeans κι η απαραίτητη σαγιονάρα. Ανάμεσά τους, ένας νεαρός φορά ένα κόκκινο μπλουζάκι με το πρόσωπο του Ossama Bin Laden!
Ο επαναλαμβανόμενος ρυθμός της μουσικής με βυθίζει στις σκέψεις μου: «στα τέλη του 20ου αιώνα, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και της εικονικής πραγματικότητας, συνεχίζουν να υπάρχουν έθιμα που μας γυρνούν πίσω, στο σκοταδιστικό παρελθόν της ανθρωπότητας… Κοινωνίες όπου η έννοια του κράτους δικαίου είναι ανύπαρκτη, όπου η ατομική ελευθερία καταλύεται από τη συλλογικότητα, όπου η ένταξη στην ομάδα είναι το κύριο μέλημα των μελών της φυλής… Η ένταξη αντιστοιχεί στην «κοινωνική γέννηση», ενώ η αποκοπή από αυτήν σημαίνει «κοινωνικό θάνατο» του ατόμου, γεγονότα που συνυπάρχουν με τη βιολογική γέννηση και τον βιολογικό θάνατο…»
Τις σκέψεις μου διακόπτει, ή μάλλον συμπληρώνει ο Abimbola, λέγοντάς μου: «Το πέρασμα του ανθρώπου από τη μία κατάσταση στην άλλη γίνεται με σωματικό πόνο που ενσαρκώνει τον ψυχολογικό της συναισθηματικής ωρίμανσης. Το ψυχικό σθένος δοκιμάζεται σκληρά, μέχρι να επιτραπεί στην κοπέλα η βαθμιαία είσοδός της στον πυρήνα της ομάδας, που είναι τα γεροντότερα μέλη… Στις μυητικές αυτές δοκιμασίες το άτομο –άνδρας ή γυναίκα- σε άλλες φυλές σημαδεύεται με τατουάζ, σε ορισμένες εκτίθεται στην απομόνωση και στους κινδύνους του δάσους, αλλού αυτοβασανίζεται, σ’ εσάς, τους “δυτικούς” ορκίζεται πίστη στους στρατούς σας που κάνουν πολέμους στις χώρες μας (δεν είναι χειρότερο αυτό; Ή δεν είναι επίσης χειρότερο το γεγονός ότι στέλνετε τους νέους σας σε πολέμους, σε μία ηλικία που ακόμη δεν έχουν την ωριμότητα να κρίνουν εάν πρέπει ή εάν θέλουν να πάνε στο στρατό ή όχι, και –ακόμη χειρότερα, δεν έχουν τη δυνατότητα να ξεφύγουν από την πλύση εγκεφάλου που έχουν υποστεί; Δεν είναι υποκρισία αυτό;) Κατά τη μύηση, λοιπόν, το άτομο πληρώνει με το μοναδικό χειροπιαστό μέσον έκφρασης, που είναι το ίδιο του το σώμα. Έτσι, με την αποφυγή σεξουαλικής ικανοποίησης και την εξασφάλιση ελέγχου πάνω στα συναισθήματα των γυναικών πραγματοποιείται η καταστολή της ομάδας πάνω στο άτομο. Ο φυσικός πόνος γίνεται το μέσον της υποταγής του ατόμου στην ομάδα. Με τη μύηση πεθαίνει συμβολικά ο παλιός εαυτός και σηματοδοτείται η γέννηση ενός καινούργιου, εμπειρότερου πλέον μέλους.» -«Μα είναι ανάγκη να επιβιώνουν άχρηστα έθιμα; Πρέπει ο νόμος ν’ απορρέει από τα taboo της ιεροσύνης; Πόσο μας βοηθούν εν τέλει, οι θρησκείες και οι παραδόσεις, ώστε να εξελιχθούμε;» ξεσπάω εκνευρισμένος. «Οι θρησκείες είναι στην πραγματικότητα ανελεύθερες οργανώσεις ψυχολογικού καταναγκασμού. Μία τέτοια βαρβαρότητα αποτελεί παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Τότε, ας νομιμοποιηθεί και η χειροδικία ή ο κανιβαλισμός, αφού είναι αποδεκτός από τους σαμάνους ορισμένων φυλών. Είναι αρρωστημένη εμμονή να βασανίζονται αθώα παιδάκια επειδή κάποιοι θρησκευτικοί ηγέτες –είτε του Ισλάμ, είτε του ανιμισμού- αδυνατούν να ξεκολλήσουν από τις ηλίθιες συνήθειές τους. Η καταγωγή του σεξουαλικού ακρωτηριασμού χάνεται κάπου ανάμεσα στη σημιτική και αιγυπτιακή παράδοση. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι τον 5ο αιώνα π.Χ., οι Αιθίοπες πραγματοποιούσαν κλειτοριδεκτομή. Επιπλέον, δεν υπάρχει καμία αναφορά σεξουαλικού ακρωτηριασμού των γυναικών μέσα στο Κοράνι» προσπαθώ να τον αποστομώσω.
Ο Abimbola, με ύφος απαξιωτικό για τις ερμηνευτικές μου ικανότητες σε ότι αφορά το Ισλάμ, χωρίς να μου απαντήσει, με τραβάει από τον αγκώνα και με σπρώχνει ανάμεσα στο πλήθος που έχει συγκεντρωθεί για την τελετή. Απορώ από πού βγήκαν όλοι αυτοί οι άνθρωποι… Το χωριό είναι μικρό! Γύρω, έντονη μυρωδιά ψαριού, αυγού, κρέατος (ωμών και ψημένων) και ιδρώτα. Ζαλίζομαι από τη φασαρία και τις οσμές. Εκφράσεις φόβου, πείνας, μίσους, ασθένειας, οίκτου, απόγνωσης, πλαστής φιλίας κι εκμετάλλευσης… (Μόλις φύγω από τη χώρα, θα γίνει στρατιωτικό πραξικόπημα). Μία χοντρή γυναίκα, μ’ έναν εντυπωσιακό κεφαλόδεσμο σε σχήμα φιόγκου, και σαρκώδη χείλη, κρατάει μια κότα που ταραγμένη πεταρίζει, σε μία μάταιη προσπάθεια να ξεφύγει. Με τα στιβαρά της χέρια, την ταράζει στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, ξεστομίζοντας εξορκισμούς. Όταν φτάνει σε σημείο έκστασης, πριονίζει μ’ ένα μαχαίρι το λαιμό της κότας μέχρι τη μέση και τινάζει το αίμα πάνω στο χωμάτινο λοφίσκο, έξω από την καλύβα. Η κότα χαροπαλεύει στα χέρια της ιέρειας, ενώ ο ρυθμός της cora (που μου θυμίζει τη λατινοαμερικάνικη cumbia) αντηχεί στο στήθος μου. Από το ράμφος της στάζει το αίμα μελανό πάνω στη λαμπερή λάμα του μαχαιριού που καθρεφτίζει τη ζούγκλα. Σ’ ένα μεγάλο, κοίλο σκεύος από μαύρο, στιλπνό πηλό, ρίχνει μερικά πούπουλα κι αίμα, ενώ άλλα τ’ αφήνει κολλημένα στο λοφάκι, κι άλλα στην κιθάρα από κολοκύθα –σπονδή μαγικοθρησκευτική στα πνεύματα της αγνότητας.Μία εξαναγκαστική «αυτοθυσία» αρχίζει• μία «γιορτή του αίματος» θα βάψει τον χάρτη της Αφρικής από πάνω ως κάτω κόκκινο• μία τελετουργία-taboo γύρω και μέσα στα σκοτεινά έγκατα της ανθρώπινης ψυχής και των γεννητικών οργάνων, θα σβήσει τα φώτα του πολιτισμού, και ο χάρτης ο αφρικάνικος θα μαυρίσει…
Η. SEX & TABOO
Ο Αφρικανός φίλος που με συνοδεύει σ’ αυτά τα απομακρυσμένα σημεία της γης και της ανθρώπινης ψυχής, ο Αbimbola, μου εκμυστηρεύεται έναν ενδόμυχο φόβο του: «στην ισλαμική Αφρική, έχουμε την πεποίθηση ότι η κλειτορίδα αποτελεί ένα επικίνδυνο απομεινάρι του αντρικού μορίου στη γυναίκα, και γι αυτό πρέπει οπωσδήποτε να αφαιρεθεί, ως κάτι ακάθαρτο για τον άνδρα που θα έρθει σε σεξουαλική επαφή μαζί της. Πιστεύουμε ακόμη ότι αν δεν την εξαφανίσουμε, η κλειτορίδα θα συνεχίσει να μεγαλώνει και θα απειλήσει την ακεραιότητα του άνδρα… Έτσι, το κόψιμο του «αρσενικού» αυτού στοιχείου, καθιστά το ανήλικο κορίτσι ολοκληρωμένη γυναίκα, έτοιμη για γάμο. Κάποιοι άντρες», είπε ο Abimbola, κι εννοούσε τον εαυτό του, «νομίζουν ότι αν κάνουν έρωτα με γυναίκα χωρίς κλειτοριδεκτομή, θα παγιδευτεί το πέος τους και δεν θα μπορούν να βγουν. Θεωρούμε επίσης, ότι μπορεί να μολύνει τον άνδρα ή ακόμη και το παιδί κατά τον τοκετό. Είναι, λοιπόν, υγιεινό. Κι έπειτα, χωρίς το ράψιμο του αιδοίου, ο σύζυγος δεν μπορεί να είναι ποτέ σίγουρος για την παρθενία της γυναίκας…» -«Α! Στη δική μας κοινωνία», του λέω, «δεν προτιμούμε τις παρθένες. Αν το ζευγάρι δεν συμβιώσει γι αρκετό καιρό, πώς μπορεί να κρατήσει ένα μακροχρόνιο γάμο;» τον ρωτώ, κι εκείνος αποφεύγει να μου απαντήσει, με έναν μορφασμό απόρριψης που του προκάλεσε η ανάμνηση των εμπειριών του στο Abidjan, έξω από τις φυλετικές του συνήθειες. Νομίζω ότι δεν υπάρχουν επαρκή λόγια που να εκφράζουν την σκληρότητα και την ηλιθιότητα του ανθρώπου…
Μου κάνει νεύμα για να τον ακολουθήσω μέσα στην καλύβα. Καταλαβαίνω ότι το φυλαχτό που φοράω από την αφρικανική μου μύηση στην Κούβα, μου ανοίγει νέους δρόμους στον πολιτισμό. Έστω και στην πιο ανατριχιαστική του έκφραση. Στην Ακτή του Ελεφαντοστού, το ποσοστό κλειτοριδεκτομής αγγίζει το 75% στην επαρχία, ενώ στην αστική περιοχή πέφτει στο 54%. Αυτό δείχνει ότι το μορφωτικό επίπεδο και ο γυναικείος ακρωτηριασμός είναι μεγέθη αντιστρόφως ανάλογα. Οι γυναίκες που έχουν ολοκληρώσει την δευτεροβάθμια εκπαίδευση, υφίστανται την επέμβαση μόνο στο 23%. Οι θρησκευτικές διαφορές είναι επίσης καθοριστικές: Το φαινόμενο παρουσιάζει διάδοση 16% ανάμεσα στους χριστιανούς, 80% στους μουσουλμάνους και 39% ανάμεσα στους παραδοσιακούς αφρικανιστές.
Θ. ΤΟ… ΜΑΥΡΟ ΚΟΥΤΙ
Στο εσωτερικό της καλύβας, σκοτεινό, χωρίς παράθυρα –για να μην μπαίνουν οι μύγες-, η ιέρεια, πρόσωπο «ανέγγιχτο» για την τοπική κοινωνία, ντυμένη μ’ ένα ριχτό, σταμπωτό ύφασμα, με αφρικάνικα γεωμετρικά μοτίβα σε κίτρινο, πράσινο και κόκκινο, κάθεται στο πατημένο χώμα. Στο πρόσωπό της, φωσφορίζει το λευκό τατουάζ: κύκλοι γύρω απ’ τα μάτια και τρεις γραμμές κάθετες στο μέτωπο, που συγκλίνουν πάνω απ’ τη μύτη. Από τις ξύλινες τραβέρσες της αχυρένιας οροφής, κρέμεται μ’ έναν σπάγκο ένα ολόκληρο καλαμπόκι• είναι η κατοικία-σύμβολο του πνεύματος που δίνει τις δυνάμεις στην ιέρεια. Αυτόματα, σηκώνω τη φωτογραφική μου μηχανή –σα γιαπωνέζος που φωτογραφίζει τη χωριάτικη σαλάτα του σ’ ένα ελληνικό νησί, πριν τη τσιμπολογήσει-, ενώ συγχρόνως, η ιέρεια αναστατώνεται. Ζητώ από τον Abimbola να της εξηγήσει ότι όπως εδώ στην Αφρική, οι μάγοι ρίχνουν τα κοχύλια για να αυτοσυγκεντρωθούν και να «δουν» το μέλλον, έτσι κι εμείς, στη δική μου χώρα, κοιτάμε μέσα από αυτό το μαύρο κουτί, και μαθαίνουμε πώς ζουν οι άνθρωποι στα μακρινά μέρη. Η ιέρεια σιωπά. Η ματιά της καρφώνεται στο αφροκουβανέζικο φυλαχτό του χεριού μου, και σαν κάτι να την τσίμπησε, τινάζει το κεφάλι συγκαταβατικά.
Ανάμεσα από τα καλάμια που σχηματίζουν έναν υποτυπώδη τοίχο, εμφανίζεται ένα παράδοξα άσπρο πρόσωπο. Είναι η Lumusi «Η-Γεννημένη-Με-Το-Κεφάλι-Κάτω», το οκτάχρονο κορίτσι που θα υποστεί την κλειτοριδεκτομή. Από τη μέση και κάτω, είναι τυλιγμένη μ’ ένα κόκκινο ύφασμα, ενώ το γυμνόστηθο σώμα της είναι βαμμένο κατάλευκο, όπως και το πρόσωπό της. Το βλέμμα της δείχνει απορία κι αναστάτωση. Από 4 χρονών, της έχουν σφηνώσει στο μυαλό ότι πρέπει να φέρει εις πέρας αυτήν την υποχρέωση απέναντι στη φυλή της. Έτσι, θα είναι υγιής και καθαρή, έτοιμη ν’ αφοσιωθεί στον άντρα που θα της δώσουν χωρίς τη δική της επιλογή, και στα αμέτρητα παιδιά που θα του κάνει, (ούτως ώστε η Αφρική να πεινάσει ακόμη περισσότερο)… Δεν της έχουν εξηγήσει, βέβαια, ότι δε θα αισθάνεται καμία ανάγκη για αντρική επαφή, ούτε ότι θα πονά κάθε φορά που θα την πλησιάζει ερωτικά ο άντρας της.
Ι. Η ΤΕΛΕΤΗ ΚΟΡΥΦΩΝΕΤΑΙ
Έχει νυχτώσει. Στην καλύβα μπήκαν κι άλλες πέντε γυναίκες, οι οποίες με τσιρίδες έδιωξαν πρώτα όλα τα μικρότερα κοριτσάκια που κυκλοφορούσαν ανεξέλεγκτα μέσα κι έξω, για να μη δουν, ούτε ν’ ακούσουν και πανικοβληθούν με τα όσα θα τους περίμεναν λίγο καιρό αργότερα. Οι ματιές τους είναι εχθρικές προς εμένα• έναν ξένο, και μάλιστα άντρα, σε μία καθαρά γυναικεία τελετή. Γνωρίζω ότι η παρουσία μου είναι μόλις και μετά βίας ανεκτή σ’ αυτήν την περίσταση, -κι αυτό το οφείλω στο θρησκευτικό σύμβολο της Αφρικής που μου είχε χαρίσει στο χέρι η Κούβα. Αποτραβιέμαι διακριτικά σε μία άκρη (γωνίες δεν υπάρχουν στις στρογγυλές καλύβες) και όσο για τη φωτογράφιση, ούτε λόγος να γίνεται. Προτιμώ να θυσιάσω μία από τις μεγαλύτερες τέρψεις της ζωής μου, προκειμένου να παραβρεθώ σε κάτι που κανένας δυτικός δεν θα έχει ποτέ την ευκαιρία να βιώσει… Οι πέντε γυναίκες ξάπλωσαν την Lumusi στο χώμα με την κοπριά, και την κρατούσαν όλες μαζί σφιχτά: οι δύο απ’ τα πόδια, για να μένουν ανοιχτά, κι άλλες δύο απ’ τα χέρια και το στήθος, ενώ η πέμπτη γυναίκα, της έβαλε ανάμεσα στα δόντια ένα κομμάτι ξύλο και στο αιδοίο έναν κρόκο αυγού, ως τοπικό φυσικό αναισθητικό. Δεν απορώ καθόλου γιατί αυτό δεν μείωσε καθόλου τις τσιρίδες του κακόμοιρου του κοριτσιού… Έπειτα, η πέμπτη γυναίκα κάθισε πάνω στο στήθος της κοπέλας, έτσι ώστε να περιορίσει ακόμη και την αναπνοή της, και τότε, η ιέρεια πήρε ένα σκουριασμένο σκέλος σπασμένου ψαλιδιού με ξεραμένο αίμα πάνω του, το ακούμπησε σ’ ένα αναμμένο κάρβουνο για να το αποστειρώσει, και προσπάθησε να κάνει την πρώτη τομή. Μάταια, όμως, γιατί ήταν στομωμένο. Αρκετό αίμα, όμως, κύλησε ανάμεσα στα πόδια της Lumusi, που έτρεμε σύγκορμα. Τότε, η ιέρεια -σαν έμπειρη μαία- άλλαξε «νυστέρι», και πήρε ένα σπασμένο κομμάτι γυαλί, που είχε ακουμπήσει από πριν δίπλα της, στο βρώμικο πάτωμα. Το απολύμανε με ούρα αγελάδας που είχε σ’ ένα πήλινο σκεύος. Με τη δεύτερη τομή, η Lumusi λιποθύμησε, όμως τότε, η πέμπτη γυναίκα, που καθόταν πάνω στο στήθος της, τη συνέφερε με χτυπήματα στο πρόσωπο και μ’ ένα βοτάνι που της έβαλε πάνω στη μύτη και στο στόμα. Οι ανιμιστές ιθαγενείς της Αφρικής, ακολουθώντας ορισμένα από τα ήθη και τα έθιμα του Ισλάμ, σ’ έναν θρησκευτικό συγκρητισμό, πιστεύουν ότι οι γυναίκες πρέπει να θυμούνται σ’ όλη τους τη ζωή τον πόνο των γεννητικών οργάνων, έτσι ώστε να μην αναζητούν το σεξ, αλλά να το προσφέρουν ως αυτοθυσία στο σύζυγό τους. Κατόπιν, η ιέρεια έτριψε τα εσωτερικά χείλη του αιδοίου με ένα κομμάτι από φλοιό δέντρου, σα γυαλόχαρτο, κι έπειτα, έραψε την πληγή με μία αναπάντεχα μεγάλη βελόνα. Με τα ίδια όργανα θα κάνει εκτομές σε πολλά ακόμη κορίτσια, με αποτέλεσμα να μεταδίδονται μολυσματικές ασθένειες, όπως το AIDS (από το οποίο συνήθως πάσχουν όσα από αυτά τα πεντάχρονα κορίτσια έχουν υποστεί βιασμό από συγγενείς που συχνάζουν στα βρώμικα μπαρ των πόλεων, όπου πάνε να πουλήσουν τα προϊόντα του χωριού τους). Σήμερα, στην Αφρική, ο 1 στους 4 είναι φορέας του HIV. Αν επέλθει θάνατος από μόλυνση ή μετεγχειρητικό σοκ -κι αυτό συμβαίνει στο 30% των περιπτώσεων-, αυτό αποδίδεται στους γονείς ή στο ίδιο το κορίτσι, είτε διότι δεν επέδειξαν τον ανάλογο σεβασμό προς τα πνεύματα, ή εξαιτίας κάποιας κακόβουλης μαγείας. Και το χειρότερο είναι ότι οι μανάδες αυτών των κοριτσιών είναι γυναίκες που τους έχουν κάνει κλειτοριδεκτομή και έχουν χάσει απ’ αυτήν αδελφές και κόρες, κι όμως, επιμένουν να προτρέπουν τα κορίτσια τους σ’ αυτό το αίσχος! Όταν η επέμβαση τελείωσε, η ιέρεια έφτιαξε έναν επίδεσμο από ένα κομμάτι ύφασμα στο οποίο είχε τυλίξει κάτι φυτικό, σαν βαμβάκι και τον τοποθέτησε στα χείλη του αιδοίου. Κατόπιν συμβούλεψε στη Lumusi να απομακρυνθεί από το χωριό για λίγες μέρες –γιατί θεωρείται μιαρή-, μέχρι να κλείσουν οι πληγές, και να πλένει κάθε μέρα την ευαίσθητη με νερό και μετά να ψεκάζει επάνω μια σκόνη φτιαγμένη από έντομα. Την ειδοποίησε, επίσης, ότι η περίοδός της θα ερχόταν με πολύ μεγάλη δυσκολία, σταγόνα-σταγόνα και θα διαρκούσε τουλάχιστον 10 μέρες. Μερικές φορές θα έπρεπε, μάλιστα, να της βάλουν κάποιο αναισθητικό βότανο για να αντέχει τον πόνο. Η οκτάχρονη Lumusi, όμως δεν καταλάβαινε τι σημαίνει εμμηνόρροια. Η ιέρεια, απευθυνόμενη στη μητέρα του κοριτσιού, πρότεινε να ανοίξει λίγο την οπή του κόλπου, η οποία δεν ξεπερνούσε το πάχος ενός σπίρτου, ώστε να τρέχει πιο εύκολα το αίμα, αλλά οι γονείς της δεν συμφώνησαν…
Κ. ΣΕΒΑΣΜΟΣ Ή ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ;
Τα πόδια μου δεν με κρατούν άλλο. Ζαρωμένος στην άκρη της καλύβας, τρέμω ίσως περισσότερο κι από τη Lumusi… Βγαίνω παραπατώντας, και κάθομαι στο πεζούλι, δίπλα στον Abimbola. –«Με το ν’ αποδεχόμαστε τον ακρωτηριασμό ανυπεράσπιστων παιδιών, με το αιτιολογικό ότι ανήκουν σε μια άλλη νοοτροπία, γινόμαστε απλοί μάρτυρες ενός εθίμου, ή παθητικοί θεατές ενός αποτρόπαιου εγκλήματος», του είπα. «Είναι κοινά παραδεκτό ότι κάθε καθεστώς οφείλει να προστατεύει τη ζωή και την ελευθερία των κατοίκων του.» –«Με τον ίδιο τρόπο και οι φιλοξενούμενοι θα πρέπει να σεβαστούν τους νόμους της χώρας που επισκέπτονται», βιάστηκε εκείνος να μου απαντήσει. Όμως, αμέσως, σαν να συνειδητοποιούσε αυτό που είχε πει, πρόσθεσε: «μόνο που χρειάζεται μεγάλη εκστρατεία ενημέρωσης για να αρχίσουν οι λαοί ν’ αλλάζουν», λες και είχε αρχίσει δειλά-δειλά ν’ αλλάζει κι εκείνος γνώμη για τις συνήθειες του λαού του. «Αυτό πρέπει να γίνει ένα στοίχημα της πολιτείας και της δημόσιας εκπαίδευσης, που δεν πρέπει να χαθεί επ’ ουδενί» του απαντώ συγκαταβατικά. «Οι αναχρονιστικές εθιμικές πρακτικές δεν καταργούνται, όμως, με ποινικά μέτρα, γιατί τότε τα αποτελέσματα είναι ακριβώς τα αντίθετα. Εναλλακτικές λύσεις, όπως ο συμβολικός ακρωτηριασμός, που εφαρμόζεται στη Γουινέα, θα μπορούσαν να αποτελέσουν τη χρυσή τομή. Εκεί, χωρίς να κοπεί η κλειτορίδα, αφήνουν να τρέξει λίγο αίμα και τηρούν έτσι το έθιμο, χωρίς να ακρωτηριαστεί το παιδί. Το πλεονέκτημα είναι ότι μ’ αυτόν τον τρόπο δεν αναιρείται η εξουσία από τις γυναίκες που κληρονομούν και κληροδοτούν την ιερή πρακτική ιατρική τους επί αιώνες. Συνεχίζουν να είναι εξέχοντα μέλη της κοινωνίας τους, και διακρίνονται για τις γνώσεις τους και το έργο που επιτελούν. Σ’ αυτήν την κατεύθυνση βοηθούν, βέβαια, και ορισμένες κυβερνήσεις, όπως στην Ακτή του Ελεφαντοστού, την Γκάνα, την Κένυα και τη Σενεγάλη, όπου το αρχαίο αλλά και σύγχρονο αυτό έθιμο έχει τεθεί εκτός νόμου και επιβάλλονται ποινές σε όσους το συνεχίζουν. Όμως, η συστηματική διδασκαλία τόσο για την υγιεινή του σώματος, όσο και για την αυτοδιάθεση του ατόμου, αλλά και τη γενική παιδεία είναι απαραίτητη, γιατί συχνά οι κοπέλες, μετά την εναλλακτική ιεροτελεστία, θεωρούν ότι είναι σεξουαλικά ώριμες και το αποτέλεσμα είναι οι ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες σε μικρή ηλικία. Αυτή η λύση είναι ακόμη καλύτερη κι από εκείνη που έχει πιλοτικά εφαρμοστεί στην Ιταλία, όπου η κλειτοριδεκτομή γίνεται στο νοσοκομείο και με πλήρη νάρκωση. Αυτό όμως είναι ένα ημίμετρο, που με τη δικαιολογία ενός «πλαισίου ασφαλείας», μειώνει τον κίνδυνο για την ζωή των κοριτσιών, χωρίς όμως να λύνει το πρόβλημα της πρόκλησης μόνιμης σεξουαλικής ανεπάρκειας. Στην Αίγυπτο, πάντως, έχει απαγορευτεί από το 1997 η κλειτοριδεκτομή μετά από το θάνατο μίας 12 χρονης, αιτία του οποίου ήταν η λανθασμένη δόση αναισθητικού που της χορηγήθηκε. Αλλά παρ' όλα αυτά, συνεχίζει να γίνεται, παρά τις προσπάθειες ενημέρωσης του πληθυσμού που καταβάλλονται από διάφορες οργανώσεις προστασίας των ανθρώπινων δικαιωμάτων.
Στην Ελλάδα –δυστυχώς- το θέμα της νομικής μέριμνας αυτού του ζητήματος δεν υφίσταται. Δεν παρέχεται άσυλο, προκειμένου κάποια δυστυχισμένη να γλιτώσει την κλειτοριδεκτομή. Οπισθοδρομικές κοινωνίες των πολιτιστικών εγκλημάτων από το ένα ημισφαίριο του πλανήτη, και υποκριτικές κοινωνίες της αδιαφορίας από το άλλο…»
Στο αεροπλάνο που θα με μεταφέρει πίσω στην Ελλάδα, δεν με απασχολεί πλέον καθόλου όλο εκείνο το χαρτομάνι με τις σημειώσεις μου περί μαγικοθρησκευτικών τελετών ανάμεσα στους Αφρικανούς της Λατινικής Αμερικής. Το φυλαχτό των Αφροαμερικανών αποδείχθηκε, τελικά, ένα πολύτιμο δώρο: με οδήγησε σε απόκρυφες γωνιές του πολιτισμού (αν μου επιτρέπεται να χρησιμοποιήσω εδώ αυτόν τον όρο, χωρίς να βεβηλώσω την έννοιά του). Απλά θα παραδώσω τα κείμενά μου στον εκδοτικό οίκο, για να τα κάνει βιβλίο. Υπάρχουν πολύ σοβαρότερα πράγματα με τα οποία θα έπρεπε ν’ ασχοληθούμε. Σκέφτομαι ότι δεν εκτιμώ καθόλου τις θρησκευτικές παραδόσεις. Είμαι πλέον σίγουρος ότι βλάπτουν σοβαρά την πολιτισμική υγεία του πλανήτη μας.
Μάτσο τα χαρτιά με τις σημειώσεις μου από το κουβανέζικο ταξίδι στον κόσμο της santería. Αυτά που αργότερα θα γίνουν βιβλίο στον «Περίπλου», με τίτλο: «Τελετές μαγείας στη σύγχρονη Λατινική Αμερική», φύλλο και φτερό στο ένα χέρι, και στ’ άλλο, το σακίδιό μου• προσπαθώ να το τακτοποιήσω στο ντουλαπάκι του αεροπλάνου που θα με μεταφέρει στην «άλλη όχθη του βάλτου» -όπως λένε οι φίλοι μου οι Λατινοαμερικάνοι τον Ατλαντικό Ωκεανό. Πτήση για τη Δυτική Αφρική, το απέναντι κομμάτι του puzzle που συμπληρώνει τον παγκόσμιο χάρτη. Είναι ένα ταξίδι απαραίτητο για αυτήν την εθνολογική έρευνα, αφού η θρησκεία των Αφροαμερικανών της Καραϊβικής είχε διασχίσει πριν 500 χρόνια τις θάλασσες για να στηρίξει το ηθικό των σκλάβων στους απάνθρωπους αιώνες της ευρωπαϊκής «Αναγέννησης» και μετέπειτα. Ένα ταξίδι, που –όπως συνήθως συμβαίνει- έφτασε στο σκοπό του –τη μαγεία-, όταν αυτός είχε πλέον απομυθοποιηθεί, ενώ άνοιξε νέους δρόμους στη συνάντηση των πολιτισμών, καταλήγοντας στο «πολιτιστικό αδίκημα» -όπως οι κοινωνικοί επιστήμονες κι οι διεθνείς οργανισμοί αποκαλούν την κλειτοριδεκτομή. Κι επειδή ο κάθε πολιτισμός έχει διττό προσωπείο, θετικό για όσους βρίσκονται μέσα (ή τουλάχιστον από την πλειονότητα), κι αρνητικό για τους απ’ έξω, είναι χρήσιμο, πριν κρίνει κανείς οτιδήποτε, να γνωρίσει πρώτα το περιβάλλον, το χρώμα, την οσμή και τους ήχους της κουλτούρας που τον αποτελεί, όπως και τις ιστορικές του διαδρομές στο χρόνο και στη γεωγραφία. Έχοντας, λοιπόν, λάβει την «έγκριση» της Francisca Siete Sayas (του πνεύματος εκείνης της νέγρας σκλάβας που η σπανιόλα κυρά της της είχε χαρίσει επτά παλιές –αλλά αρχοντικές- φούστες, κι εκείνη, μην έχοντας πού να τις φυλάξει μέσ’ το quilombo, όπου κοιμόταν με τους υπόλοιπους δούλους της hacienda, τις φορούσε τη μία πάνω απ’ την άλλη), και έχοντας τελέσει βάπτιση με τα ιερά ύδατα των λουλουδιών από τον Ogún (τον Αφροκουβανέζο ιερέα των Orixás -των θεών Yorubá από τη Δυτική Αφρική), προσγειώνομαι στο αεροδρόμιο της Accra, στην Γκάνα, φορώντας στο χέρι τη mano de Orula (το ύψιστο φυλαχτό των Αφρικανών θεών της Λατινικής Αμερικής), που θα με οδηγήσει σε δρόμους πρωτόγνωρους.
Β. ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΓΕΙΑ ΣΤΗ ΣΚΛΑΒΙΑ
Εδώ, όπου παλιά βρισκόταν το χρυσό βασίλειο των Ashanti, έχουν σήμερα τοπικές εκλογές, κι ο κόσμος χορεύει στους δρόμους με ομπρέλες από τις οποίες κρέμονται πολλά πολύχρωμα μαντίλια, έχοντας βάψει το πρόσωπό τους με μία λευκή πούδρα• άντρες και γυναίκες. Με το λεωφορείο –ερείπιο του 1950- περνάμε από το Kromantse, τον τόπο μακρινής καταγωγής του Αφροαμερικανού τζαζίστα Louis Armstrong, από την Elmina, κι απ’ την «πύλη δίχως γυρισμό» του λευκού κάστρου των Πορτογάλων πάνω στον πράσινο λόφο, δίπλα στη θάλασσα με τις μακρόστενες –σαν ζαργάνες- ζωγραφιστές βάρκες με τροπικές λέξεις: “aka, ewie”, περνάμε σ’ ένα δεύτερο επίπεδο, σ’ έναν άλλο χρόνο, στον ψυχικό κόσμο των οικογενειών που χωρίζονταν με τη βία των Ευρωπαίων δουλεμπόρων αλλά και των Αφρικανών αρχηγών που πουλούσαν του υπηκόους τους με αντάλλαγμα μία θέση μαριονέτας στην αποικιακή κυβέρνηση. Στον κόσμο των ανδρών, που πέθαιναν από τις ασθένειες αλυσοδεμένοι σ’ εκείνα τα σκοτεινά, υγρά, βρωμερά μπουντρούμια, πριν πάρουν το θαλάσσιο δρόμο προς τ’ αγροκτήματα της Λατινικής Αμερικής• των γυναικών που βιάζονταν –ακόμη και σε προχωρημένη εγκυμοσύνη- στα κρεβάτια με τις ξύλινες οροφές, τα τούλια και τα μεταξωτά σεντόνια απ’ την πορτογαλική Ινδονησία, πριν γίνουν μαγείρισσες στις λατινοαμερικάνικες επαύλεις, και πάνω απ’ όλα, των παιδιών, που πουλιόταν ως σκλάβοι μέσα σε κλουβιά από μπαμπού, φορτωμένα στα τρικάταρτα καράβια των Πορτογάλων, των Ισπανών και των Ολλανδών. Ο δρόμος από κοκκινόχωμα με οδηγεί ανάμεσα σε χωριά, όπου πωλούνται φέρετρα πολύχρωμα, σε διάφορα σχέδια: ροζ ψάρια για τους ψαράδες, πλουμιστές κότες με κόκκινα λειριά για τους αγρότες, ασπρόμαυρα αθλητικά παπούτσια για τους ποδοσφαιριστές, αεροπλάνα για τους πιλότους…
Γ. ΣΥΓΧΡΟΝΟ FOLKLORE
Στάση στον υποτυπώδη συνοριακό σταθμό, αλλαγή γλώσσας από αγγλικά σε γαλλικά patois, σφραγίδες, και Bienvenu à Côte d´ Ivoire! Ο κόκκινος χωματόδρομος συνεχίζει μετά από ένα σύντομο πέρασμα από το χαοτικό Abidjan –το εμπορικό λιμάνι της χώρας με τη μεγάλη εγκληματικότητα-, από τα λιμναία «πλυντήρια» του Fanico, όπου εκατοντάδες άνδρες πλένουν στα λασπόνερα με την πυκνή μαγγρόβια βλάστηση και τα νούφαρα χιλιάδες παντελόνια και πουκάμισα, γνωρίζοντας με ακρίβεια σε ποιον πελάτη ανήκει το κάθε γαριασμένο ρούχο, και από την παλιά πρωτεύουσα Grand Bassam με τα baroque κτίρια της αποικιοκρατίας, και φτάνει στο πομπώδες Yamoussoukro (τη σύγχρονη διοικητική πρωτεύουσα της χώρας), με τον καθολικό ναό, του οποίου το σχήμα θυμίζει ελέφαντα, ή κατ’ άλλους μεταμοντέρνα version αχυροκαλύβας της Biankouma, και που στοίχισε τον εθνικό προϋπολογισμό της Ακτής Ελεφαντοστού. Στο Silakoro, στη λίμνη των ιερών ψαριών-ψυχών, δύο ερωτικές Αφρικανές μαζεύουν νερό με τις στάμνες που κουβαλούν στο κεφάλι, ενώ δίπλα τους, μία συμπαθέστατη γριούλα μ’ ένα σταμπωτό ύφασμα τυλιγμένο γύρω απ’ τη μέση της, και με τα στήθη έξω να κρέμονται ως το γόνατο (!) αλέθει σπόρους σ’ ένα μεγάλο ξύλινο γουδί και μου χαμογελά χωρίς δόντια… [Ίσως γι΄ αυτό να λένε ότι… οι γριές δεν πρέπει να φοράνε μίνι φούστες…] Πιο πέρα, στη φυλή των Senoufo, το συμβούλιο των γερόντων –με τα ισλαμικά ενδυματολογικά στοιχεία- συνεδριάζει κυκλικά στους «θρόνους» τους από απλές, στρογγυλές πέτρες. Συνέχεια του ταξιδιού προς το Niofoin με τις ροζ-σοκολατί λασποκαλύβες όπου αποθηκεύουν το σόργο -τη θεϊκή υπερτροφή αυτού του πολιτισμού της Αφρικής. Ανάμεσα στον ανιμιστικό ναό με την πανύψηλη αχυρένια σκεπή (λένε ότι όποιος μπει εδώ χωρίς την έγκριση των πνευμάτων, χάνεται σε άλλη διάσταση και δεν ξαναβγαίνει ποτέ), και στο φούρνο χυτοσιδήρου για τα πρωτόγονα σκεπάρνια, ένα μωράκι με περίτεχνες κοτσίδες, που χωρίζουν το κεφάλι του σε τετραγωνάκια και τριγωνάκια -σαν ταψί με μπακλαβά-, ακουμπισμένο στον τοίχο του υποτυπώδους σχολείου με τον ξασπρισμένο μαυροπίνακα και το γαλλικό αλφάβητο και –δίπλα- ανάγλυφα στην ξερή λάσπη του τοίχου, τα είδωλα με τα γιγάντια γεννητικά όργανα των πρωτανθρώπων-ηρώων αυτού του πολιτισμού, με χαζεύει γυμνούλι, πιπιλώντας το δάχτυλό του. Βρίσκομαι στην πραγματική Αφρική, λοιπόν!
Δ. «ΦΥΛΑΧΤΟ-ΔΙΑΒΑΤΗΡΙΟ»…
Άφιξη στο Dan, στην περιοχή της φυλής Yacouba. Την εξάντλησή μου εντείνει η πληροφορία του Abimbola –του συνοδού μου σ’ αυτήν την αποστολή- ότι πρέπει να προσέχουμε ιδιαίτερα, γιατί η ασθένεια embola βρίσκεται σε έξαρση. Μαζί του σέρνει και το δεκάχρονο γιο του. «Η γυναίκα μου πέθανε» μου λέει, «μετά το τρίτο κρούσμα ελονοσίας». Τι ειρωνεία! Και να φανταστείς ότι το όνομά του σημαίνει: «Γεννημένος Υγιής»…
Μακροσκελής χαιρετισμός και διαπραγμάτευση με τον αρχηγό του χωριού για να μας δεχτούν. Ενώ οι δύο Αφρικανοί συνομιλούν έντονα στην τοπική γλώσσα, χωρίς να μου μεταφράζουν στα γαλλικά, τα μάτια του αρχηγού είναι καρφωμένα στη mano de Orula –το ανιμιστικό φυλαχτό που φοράω στο χέρι από την αφροκαραϊβική μαγικοθρησκευτική τελετή, στην οποία είχα συμμετάσχει στην Κούβα. Πιάνει το χέρι μου με σεβασμό και με ρωτά πού το βρήκα. Ζητώ από τον Abimbola να του εξηγήσει ότι στην απέναντι άκρη της μακρινής θάλασσας, υπάρχει ένα νησί, όπου οι άνθρωποι –που κάποτε είχαν συρθεί με τα καράβια των λευκών ως σκλάβοι, πιστεύουν ακόμη και σήμερα στην ίδια θρησκεία της Δυτικής Αφρικής, και τραγουδούν στην ίδια γλώσσα… Με ύφος θαυμασμού αλλά και εμπειρικής γνώσης, μου δίνει τη συγκατάθεσή του να κυκλοφορήσω ελεύθερα σε κάθε σημείο του χωριού.
Ε. ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ
Στη διπλανή καλύβα, με τους λευκούς και ζωγραφισμένους με γεωμετρικά σχήματα τοίχους από άργιλο, οι χωρικές, πλουμιστά ντυμένες, έχουν σχηματίσει ένα μικρό λοφάκι από χώμα και κάτι ετοιμάζουν με τις μεγάλες μαύρες μεταλλικές και πήλινες κατσαρόλες τους. Κοιτώ τον Abimbola μ’ ερευνητικό ύφος, κι εκείνος μου εξηγεί ότι πρόκειται για την τελετή ενηλικίωσης ενός κοριτσιού. -«Θα της κάνουν κλειτοριδεκτομή» μου λέει –έτσι, απλά-, κι εγώ ανατριχιάζω. -«Μα, οι φεμινιστικές και άλλες κοινωνικές και ακτιβιστικές οργανώσεις ειδοποιούν για τους κινδύνους θανατηφόρων μολύνσεων λόγω των μηδαμινών μέτρων υγιεινής που λαμβάνονται σ’ αυτά τα μέρη, και καταγγέλλουν ένα έγκλημα κατά των γυναικών, ενώ τα ευρωπαϊκά κράτη έχουν αρχίσει να την συμπεριλαμβάνουν στην ποινική τους νομοθεσία ως βαριά σωματική βλάβη στα όργανα που είναι σημαντικά για την εύρυθμη λειτουργία του ανθρώπινου σώματος» διαμαρτύρομαι. «Στην Ελβετία, επιβάλλονται ποινές καταναγκαστικού εγκλεισμού, δηλ. προσφοράς εργασίας χωρίς αποδοχές, ή και έξι μήνες έως και πέντε χρόνια φυλάκισης. Βέβαια, οι μετανάστες είναι επίσης θύματα της πολιτισμικής και δικαιικής πολυμορφίας που τους περιβάλλει• ενός σημαντικού διλήμματος: να τηρήσουν τον άγραφο νόμο της φυλής τους, ή ν’ ακολουθήσουν τον γραπτό νόμο της χώρας υποδοχής τους; Και από την άλλη πλευρά», αναρωτιέμαι, «έχει η χώρα υποδοχής το δικαίωμα να ποινικοποιεί εθιμικές πρακτικές άλλων κοινωνιών, και με ποια κριτήρια; Σε μεγάλη πλειοψηφία, ο Αφρικανός –και γενικότερα κάθε μετανάστης- παρανομεί συνειδητά, γιατί επιλέγει αντί να “δυτικοποιηθεί” να συνεχίσει την παράδοση της χώρας του και εκτός συνόρων.» Ο Abimbola, παρ’ όλο ότι ανήκει στη φυλή των Yacouba, έχει λάβει γαλλική παιδεία στο Πανεπιστήμιο του Abidjan, και μπορεί να κατανοήσει αυτά που του λέω. Όμως, εκείνος, με ύφος που εγώ ερμηνεύω ως αδιάφορο, αψηφά τα στοιχεία μου και προσθέτει: -«Aπαγορεύοντας μία πρακτική, φέρεστε σαν αποικιοκράτες και ιεραπόστολοι, προσπαθώντας να εξαφανίσετε έναν πολιτισμό που τον θεωρείτε κατώτερο από το δικό σας. Κάποτε άκουσα ότι ένας συμπατριώτης μου Αφρικανός –δεν έχει σημασία από ποια χώρα ακριβώς προερχόταν- βρισκόταν ως μετανάστης στο δυτικό κόσμο, τον γεμάτο απαγορεύσεις και παρακολουθήσεις, κι αναγκάστηκε να κάνει κλειτοριδεκτομή την κόρη του, μόνος του, στο σπίτι, μ’ ένα μαχαίρι της κουζίνας. Το κοριτσάκι, βέβαια, μεταφέρθηκε αιμόφυρτο στο νοσοκομείο, κι εκείνος στη φυλακή. Ενώ, θα μπορούσε να του έχει παρασχεθεί ιατρική βοήθεια, για να τελέσει το θρησκευτικό του καθήκον με ασφάλεια. Οι γονείς -μετανάστες ή μη- προφανώς δεν έχουν κανένα σκοπό να βλάψουν τα κορίτσια τους• απλά σέβονται το παραδοσιακό τους έθιμο, ισχυροποιώντας έτσι τη φυλετική και θρησκευτική τους ταυτότητα. Πρόκειται, επομένως, για εθιμικό δίκαιο, βαθιά ριζωμένο στην αντίληψη των λαών που το θεωρούν κομμάτι του πολιτισμού τους. Κάτι ανάλογο με το βάπτισμα των Χριστιανών σε μικρή ηλικία. Σύμφωνα με τις στατιστικές του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας -που ανήκει στον ΟΗΕ-, οι επιζώσες γυναίκες που έχουν υποστεί κλειτοριδεκτομή, υπολογίζονται ούτε λίγο ούτε πολύ σε 150 εκατομμύρια! Και λοιπόν; Τι πάθανε αυτές;» με ρωτά προκλητικά. -«Πρόκειται, λοιπόν, για ένα μαζικό έγκλημα που τελείται εις βάρος της αυτοδιάθεσης των γυναικών σε παγκόσμιο επίπεδο», του λέω, «και μάλιστα, με την ανοχή ή και την κάλυψη του Ισλάμ, των ολοκληρωτικών καθεστώτων, ακόμη και κάποιων μη κυβερνητικών οργανώσεων και ορισμένων επιστημόνων», του απαντώ έντονα, και διαπιστώνω ότι το ύφος μου τον ενοχλεί. Με ανάλογο, πολύξερο ύφος μου επιβεβαιώνει ότι «η κλειτοριδεκτομή δεν είναι πρόβλημα• αποτελεί απλά ένα κοινωνικό έθιμο και ότι οι γυναίκες δεν στερούνται τίποτα από τη σεξουαλική τους ζωή…» Απορώ γιατί δεν αντιλαμβάνεται την ερωτική ψυχρότητα και την κατάθλιψη της δικής του γυναίκας, αλλά δεν τολμώ να τον ρωτήσω. Τη σκέψη μου προλαβαίνει με τα λόγια του: «Κι εμείς, οι άνδρες, που έχουμε κάνει περιτομή», λέει, «απολαμβάνουμε μεγαλύτερη ηδονή στον έρωτα.» Ε! Αυτό μου αρκεί για να επιβεβαιώσω κι εγώ την έλλειψη της libido σ’ αυτές τις κοινωνίες και θυμάμαι εκείνο το blog του internet που αναφερόταν στον Μαριδάκη, με τίτλο: Υπερβολικός οργασμός γυναικός, λόγος διαζυγίου επί κλονισμώ. Black humor…
ΣΤ. FEMINISM & “HOMINISM” OR HUMANISM (?)
Είναι επιστημονικά αποδεδειγμένο ότι η αφαίρεση της ακροβυστίας του πέους στερεί τον άνδρα από χιλιάδες απολήξεις αισθητηρίων νεύρων. Το ίδιο συμβαίνει και με τους τρεις τύπους κλειτοριδεκτομής: τον ηπιότερο -δηλαδή τη «Σούννα»- που είναι το κόψιμο της άκρης ή και όλης της κλειτορίδας με ένα ξυράφι, το δεύτερο τύπο, που απαιτεί την ολική αφαίρεση της κλειτορίδας και μαζί με αυτή, των εσωτερικών χειλέων του αιδοίου -που είναι και ο πιο διαδεδομένος- και τον αγκτηριασμό, που οι μεν Σουδανοί ονομάζουν «φαραωνική περιτομή», οι δε Αιγύπτιοι «Σουδανική», δηλαδή την αποκοπή ολόκληρης της κλειτορίδας, των εσωτερικών και εξωτερικών χειλέων, και στη συνέχεια, τη συρραφή της εισόδου του κόλπου, αφού προηγουμένως «ξυστεί» εσωτερικά, ώστε να κολλήσει με την επούλωση του τραύματος. Έτσι, το μόνο που απομένει, είναι μια μικροσκοπική οπή, από την οποία περνούν τα ούρα και το αίμα κατά την εμμηνόρροια. Την πρώτη νύχτα του γάμου, μάλιστα, ο άνδρας αναγκάζεται πολλές φορές να ανοίξει με μαχαίρι την είσοδο του γυναικείου κόλπου. Αυτός, βέβαια, το απολαμβάνει, όμως η κοπέλα…
Ζ. Η ΓΙΟΡΤΗ ΤΗΣ «ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΝΤΑΞΗΣ» ΑΡΧΙΖΕΙ
Ξαφνικά, χορευτές ντυμένοι με μάσκες από κοχύλια και στολές τίγρης τιμούν τη μέλλουσα ενήλικη του χωριού με τη μελωδία της cora, της τεράστιας νεροκολοκύθας με τις χορδές. Ο ρυθμός μού θυμίζει έντονα την κολομβιάνικη cumbia. Άλλωστε, από δω προέρχεται κι αυτή. Παρατηρώ ότι πάνω σ’ ένα από τα μουσικά όργανα, έχουν κολλήσει λευκά πούπουλα κότας με το αίμα από τη θυσία της, για να εξευμενιστούν τα πνεύματα. Μου εξηγούν ότι αυτό το συγκεκριμένο μουσικό όργανο είναι το μέσον επικοινωνίας τους με τους θεούς. Παρ’ όλ’ αυτά τα απόκοσμα έθιμα, οι άνθρωποι εδώ είναι ντυμένοι με το δυτικό τρόπο: jeans κι η απαραίτητη σαγιονάρα. Ανάμεσά τους, ένας νεαρός φορά ένα κόκκινο μπλουζάκι με το πρόσωπο του Ossama Bin Laden!
Ο επαναλαμβανόμενος ρυθμός της μουσικής με βυθίζει στις σκέψεις μου: «στα τέλη του 20ου αιώνα, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και της εικονικής πραγματικότητας, συνεχίζουν να υπάρχουν έθιμα που μας γυρνούν πίσω, στο σκοταδιστικό παρελθόν της ανθρωπότητας… Κοινωνίες όπου η έννοια του κράτους δικαίου είναι ανύπαρκτη, όπου η ατομική ελευθερία καταλύεται από τη συλλογικότητα, όπου η ένταξη στην ομάδα είναι το κύριο μέλημα των μελών της φυλής… Η ένταξη αντιστοιχεί στην «κοινωνική γέννηση», ενώ η αποκοπή από αυτήν σημαίνει «κοινωνικό θάνατο» του ατόμου, γεγονότα που συνυπάρχουν με τη βιολογική γέννηση και τον βιολογικό θάνατο…»
Τις σκέψεις μου διακόπτει, ή μάλλον συμπληρώνει ο Abimbola, λέγοντάς μου: «Το πέρασμα του ανθρώπου από τη μία κατάσταση στην άλλη γίνεται με σωματικό πόνο που ενσαρκώνει τον ψυχολογικό της συναισθηματικής ωρίμανσης. Το ψυχικό σθένος δοκιμάζεται σκληρά, μέχρι να επιτραπεί στην κοπέλα η βαθμιαία είσοδός της στον πυρήνα της ομάδας, που είναι τα γεροντότερα μέλη… Στις μυητικές αυτές δοκιμασίες το άτομο –άνδρας ή γυναίκα- σε άλλες φυλές σημαδεύεται με τατουάζ, σε ορισμένες εκτίθεται στην απομόνωση και στους κινδύνους του δάσους, αλλού αυτοβασανίζεται, σ’ εσάς, τους “δυτικούς” ορκίζεται πίστη στους στρατούς σας που κάνουν πολέμους στις χώρες μας (δεν είναι χειρότερο αυτό; Ή δεν είναι επίσης χειρότερο το γεγονός ότι στέλνετε τους νέους σας σε πολέμους, σε μία ηλικία που ακόμη δεν έχουν την ωριμότητα να κρίνουν εάν πρέπει ή εάν θέλουν να πάνε στο στρατό ή όχι, και –ακόμη χειρότερα, δεν έχουν τη δυνατότητα να ξεφύγουν από την πλύση εγκεφάλου που έχουν υποστεί; Δεν είναι υποκρισία αυτό;) Κατά τη μύηση, λοιπόν, το άτομο πληρώνει με το μοναδικό χειροπιαστό μέσον έκφρασης, που είναι το ίδιο του το σώμα. Έτσι, με την αποφυγή σεξουαλικής ικανοποίησης και την εξασφάλιση ελέγχου πάνω στα συναισθήματα των γυναικών πραγματοποιείται η καταστολή της ομάδας πάνω στο άτομο. Ο φυσικός πόνος γίνεται το μέσον της υποταγής του ατόμου στην ομάδα. Με τη μύηση πεθαίνει συμβολικά ο παλιός εαυτός και σηματοδοτείται η γέννηση ενός καινούργιου, εμπειρότερου πλέον μέλους.» -«Μα είναι ανάγκη να επιβιώνουν άχρηστα έθιμα; Πρέπει ο νόμος ν’ απορρέει από τα taboo της ιεροσύνης; Πόσο μας βοηθούν εν τέλει, οι θρησκείες και οι παραδόσεις, ώστε να εξελιχθούμε;» ξεσπάω εκνευρισμένος. «Οι θρησκείες είναι στην πραγματικότητα ανελεύθερες οργανώσεις ψυχολογικού καταναγκασμού. Μία τέτοια βαρβαρότητα αποτελεί παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Τότε, ας νομιμοποιηθεί και η χειροδικία ή ο κανιβαλισμός, αφού είναι αποδεκτός από τους σαμάνους ορισμένων φυλών. Είναι αρρωστημένη εμμονή να βασανίζονται αθώα παιδάκια επειδή κάποιοι θρησκευτικοί ηγέτες –είτε του Ισλάμ, είτε του ανιμισμού- αδυνατούν να ξεκολλήσουν από τις ηλίθιες συνήθειές τους. Η καταγωγή του σεξουαλικού ακρωτηριασμού χάνεται κάπου ανάμεσα στη σημιτική και αιγυπτιακή παράδοση. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι τον 5ο αιώνα π.Χ., οι Αιθίοπες πραγματοποιούσαν κλειτοριδεκτομή. Επιπλέον, δεν υπάρχει καμία αναφορά σεξουαλικού ακρωτηριασμού των γυναικών μέσα στο Κοράνι» προσπαθώ να τον αποστομώσω.
Ο Abimbola, με ύφος απαξιωτικό για τις ερμηνευτικές μου ικανότητες σε ότι αφορά το Ισλάμ, χωρίς να μου απαντήσει, με τραβάει από τον αγκώνα και με σπρώχνει ανάμεσα στο πλήθος που έχει συγκεντρωθεί για την τελετή. Απορώ από πού βγήκαν όλοι αυτοί οι άνθρωποι… Το χωριό είναι μικρό! Γύρω, έντονη μυρωδιά ψαριού, αυγού, κρέατος (ωμών και ψημένων) και ιδρώτα. Ζαλίζομαι από τη φασαρία και τις οσμές. Εκφράσεις φόβου, πείνας, μίσους, ασθένειας, οίκτου, απόγνωσης, πλαστής φιλίας κι εκμετάλλευσης… (Μόλις φύγω από τη χώρα, θα γίνει στρατιωτικό πραξικόπημα). Μία χοντρή γυναίκα, μ’ έναν εντυπωσιακό κεφαλόδεσμο σε σχήμα φιόγκου, και σαρκώδη χείλη, κρατάει μια κότα που ταραγμένη πεταρίζει, σε μία μάταιη προσπάθεια να ξεφύγει. Με τα στιβαρά της χέρια, την ταράζει στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, ξεστομίζοντας εξορκισμούς. Όταν φτάνει σε σημείο έκστασης, πριονίζει μ’ ένα μαχαίρι το λαιμό της κότας μέχρι τη μέση και τινάζει το αίμα πάνω στο χωμάτινο λοφίσκο, έξω από την καλύβα. Η κότα χαροπαλεύει στα χέρια της ιέρειας, ενώ ο ρυθμός της cora (που μου θυμίζει τη λατινοαμερικάνικη cumbia) αντηχεί στο στήθος μου. Από το ράμφος της στάζει το αίμα μελανό πάνω στη λαμπερή λάμα του μαχαιριού που καθρεφτίζει τη ζούγκλα. Σ’ ένα μεγάλο, κοίλο σκεύος από μαύρο, στιλπνό πηλό, ρίχνει μερικά πούπουλα κι αίμα, ενώ άλλα τ’ αφήνει κολλημένα στο λοφάκι, κι άλλα στην κιθάρα από κολοκύθα –σπονδή μαγικοθρησκευτική στα πνεύματα της αγνότητας.Μία εξαναγκαστική «αυτοθυσία» αρχίζει• μία «γιορτή του αίματος» θα βάψει τον χάρτη της Αφρικής από πάνω ως κάτω κόκκινο• μία τελετουργία-taboo γύρω και μέσα στα σκοτεινά έγκατα της ανθρώπινης ψυχής και των γεννητικών οργάνων, θα σβήσει τα φώτα του πολιτισμού, και ο χάρτης ο αφρικάνικος θα μαυρίσει…
Η. SEX & TABOO
Ο Αφρικανός φίλος που με συνοδεύει σ’ αυτά τα απομακρυσμένα σημεία της γης και της ανθρώπινης ψυχής, ο Αbimbola, μου εκμυστηρεύεται έναν ενδόμυχο φόβο του: «στην ισλαμική Αφρική, έχουμε την πεποίθηση ότι η κλειτορίδα αποτελεί ένα επικίνδυνο απομεινάρι του αντρικού μορίου στη γυναίκα, και γι αυτό πρέπει οπωσδήποτε να αφαιρεθεί, ως κάτι ακάθαρτο για τον άνδρα που θα έρθει σε σεξουαλική επαφή μαζί της. Πιστεύουμε ακόμη ότι αν δεν την εξαφανίσουμε, η κλειτορίδα θα συνεχίσει να μεγαλώνει και θα απειλήσει την ακεραιότητα του άνδρα… Έτσι, το κόψιμο του «αρσενικού» αυτού στοιχείου, καθιστά το ανήλικο κορίτσι ολοκληρωμένη γυναίκα, έτοιμη για γάμο. Κάποιοι άντρες», είπε ο Abimbola, κι εννοούσε τον εαυτό του, «νομίζουν ότι αν κάνουν έρωτα με γυναίκα χωρίς κλειτοριδεκτομή, θα παγιδευτεί το πέος τους και δεν θα μπορούν να βγουν. Θεωρούμε επίσης, ότι μπορεί να μολύνει τον άνδρα ή ακόμη και το παιδί κατά τον τοκετό. Είναι, λοιπόν, υγιεινό. Κι έπειτα, χωρίς το ράψιμο του αιδοίου, ο σύζυγος δεν μπορεί να είναι ποτέ σίγουρος για την παρθενία της γυναίκας…» -«Α! Στη δική μας κοινωνία», του λέω, «δεν προτιμούμε τις παρθένες. Αν το ζευγάρι δεν συμβιώσει γι αρκετό καιρό, πώς μπορεί να κρατήσει ένα μακροχρόνιο γάμο;» τον ρωτώ, κι εκείνος αποφεύγει να μου απαντήσει, με έναν μορφασμό απόρριψης που του προκάλεσε η ανάμνηση των εμπειριών του στο Abidjan, έξω από τις φυλετικές του συνήθειες. Νομίζω ότι δεν υπάρχουν επαρκή λόγια που να εκφράζουν την σκληρότητα και την ηλιθιότητα του ανθρώπου…
Μου κάνει νεύμα για να τον ακολουθήσω μέσα στην καλύβα. Καταλαβαίνω ότι το φυλαχτό που φοράω από την αφρικανική μου μύηση στην Κούβα, μου ανοίγει νέους δρόμους στον πολιτισμό. Έστω και στην πιο ανατριχιαστική του έκφραση. Στην Ακτή του Ελεφαντοστού, το ποσοστό κλειτοριδεκτομής αγγίζει το 75% στην επαρχία, ενώ στην αστική περιοχή πέφτει στο 54%. Αυτό δείχνει ότι το μορφωτικό επίπεδο και ο γυναικείος ακρωτηριασμός είναι μεγέθη αντιστρόφως ανάλογα. Οι γυναίκες που έχουν ολοκληρώσει την δευτεροβάθμια εκπαίδευση, υφίστανται την επέμβαση μόνο στο 23%. Οι θρησκευτικές διαφορές είναι επίσης καθοριστικές: Το φαινόμενο παρουσιάζει διάδοση 16% ανάμεσα στους χριστιανούς, 80% στους μουσουλμάνους και 39% ανάμεσα στους παραδοσιακούς αφρικανιστές.
Θ. ΤΟ… ΜΑΥΡΟ ΚΟΥΤΙ
Στο εσωτερικό της καλύβας, σκοτεινό, χωρίς παράθυρα –για να μην μπαίνουν οι μύγες-, η ιέρεια, πρόσωπο «ανέγγιχτο» για την τοπική κοινωνία, ντυμένη μ’ ένα ριχτό, σταμπωτό ύφασμα, με αφρικάνικα γεωμετρικά μοτίβα σε κίτρινο, πράσινο και κόκκινο, κάθεται στο πατημένο χώμα. Στο πρόσωπό της, φωσφορίζει το λευκό τατουάζ: κύκλοι γύρω απ’ τα μάτια και τρεις γραμμές κάθετες στο μέτωπο, που συγκλίνουν πάνω απ’ τη μύτη. Από τις ξύλινες τραβέρσες της αχυρένιας οροφής, κρέμεται μ’ έναν σπάγκο ένα ολόκληρο καλαμπόκι• είναι η κατοικία-σύμβολο του πνεύματος που δίνει τις δυνάμεις στην ιέρεια. Αυτόματα, σηκώνω τη φωτογραφική μου μηχανή –σα γιαπωνέζος που φωτογραφίζει τη χωριάτικη σαλάτα του σ’ ένα ελληνικό νησί, πριν τη τσιμπολογήσει-, ενώ συγχρόνως, η ιέρεια αναστατώνεται. Ζητώ από τον Abimbola να της εξηγήσει ότι όπως εδώ στην Αφρική, οι μάγοι ρίχνουν τα κοχύλια για να αυτοσυγκεντρωθούν και να «δουν» το μέλλον, έτσι κι εμείς, στη δική μου χώρα, κοιτάμε μέσα από αυτό το μαύρο κουτί, και μαθαίνουμε πώς ζουν οι άνθρωποι στα μακρινά μέρη. Η ιέρεια σιωπά. Η ματιά της καρφώνεται στο αφροκουβανέζικο φυλαχτό του χεριού μου, και σαν κάτι να την τσίμπησε, τινάζει το κεφάλι συγκαταβατικά.
Ανάμεσα από τα καλάμια που σχηματίζουν έναν υποτυπώδη τοίχο, εμφανίζεται ένα παράδοξα άσπρο πρόσωπο. Είναι η Lumusi «Η-Γεννημένη-Με-Το-Κεφάλι-Κάτω», το οκτάχρονο κορίτσι που θα υποστεί την κλειτοριδεκτομή. Από τη μέση και κάτω, είναι τυλιγμένη μ’ ένα κόκκινο ύφασμα, ενώ το γυμνόστηθο σώμα της είναι βαμμένο κατάλευκο, όπως και το πρόσωπό της. Το βλέμμα της δείχνει απορία κι αναστάτωση. Από 4 χρονών, της έχουν σφηνώσει στο μυαλό ότι πρέπει να φέρει εις πέρας αυτήν την υποχρέωση απέναντι στη φυλή της. Έτσι, θα είναι υγιής και καθαρή, έτοιμη ν’ αφοσιωθεί στον άντρα που θα της δώσουν χωρίς τη δική της επιλογή, και στα αμέτρητα παιδιά που θα του κάνει, (ούτως ώστε η Αφρική να πεινάσει ακόμη περισσότερο)… Δεν της έχουν εξηγήσει, βέβαια, ότι δε θα αισθάνεται καμία ανάγκη για αντρική επαφή, ούτε ότι θα πονά κάθε φορά που θα την πλησιάζει ερωτικά ο άντρας της.
Ι. Η ΤΕΛΕΤΗ ΚΟΡΥΦΩΝΕΤΑΙ
Έχει νυχτώσει. Στην καλύβα μπήκαν κι άλλες πέντε γυναίκες, οι οποίες με τσιρίδες έδιωξαν πρώτα όλα τα μικρότερα κοριτσάκια που κυκλοφορούσαν ανεξέλεγκτα μέσα κι έξω, για να μη δουν, ούτε ν’ ακούσουν και πανικοβληθούν με τα όσα θα τους περίμεναν λίγο καιρό αργότερα. Οι ματιές τους είναι εχθρικές προς εμένα• έναν ξένο, και μάλιστα άντρα, σε μία καθαρά γυναικεία τελετή. Γνωρίζω ότι η παρουσία μου είναι μόλις και μετά βίας ανεκτή σ’ αυτήν την περίσταση, -κι αυτό το οφείλω στο θρησκευτικό σύμβολο της Αφρικής που μου είχε χαρίσει στο χέρι η Κούβα. Αποτραβιέμαι διακριτικά σε μία άκρη (γωνίες δεν υπάρχουν στις στρογγυλές καλύβες) και όσο για τη φωτογράφιση, ούτε λόγος να γίνεται. Προτιμώ να θυσιάσω μία από τις μεγαλύτερες τέρψεις της ζωής μου, προκειμένου να παραβρεθώ σε κάτι που κανένας δυτικός δεν θα έχει ποτέ την ευκαιρία να βιώσει… Οι πέντε γυναίκες ξάπλωσαν την Lumusi στο χώμα με την κοπριά, και την κρατούσαν όλες μαζί σφιχτά: οι δύο απ’ τα πόδια, για να μένουν ανοιχτά, κι άλλες δύο απ’ τα χέρια και το στήθος, ενώ η πέμπτη γυναίκα, της έβαλε ανάμεσα στα δόντια ένα κομμάτι ξύλο και στο αιδοίο έναν κρόκο αυγού, ως τοπικό φυσικό αναισθητικό. Δεν απορώ καθόλου γιατί αυτό δεν μείωσε καθόλου τις τσιρίδες του κακόμοιρου του κοριτσιού… Έπειτα, η πέμπτη γυναίκα κάθισε πάνω στο στήθος της κοπέλας, έτσι ώστε να περιορίσει ακόμη και την αναπνοή της, και τότε, η ιέρεια πήρε ένα σκουριασμένο σκέλος σπασμένου ψαλιδιού με ξεραμένο αίμα πάνω του, το ακούμπησε σ’ ένα αναμμένο κάρβουνο για να το αποστειρώσει, και προσπάθησε να κάνει την πρώτη τομή. Μάταια, όμως, γιατί ήταν στομωμένο. Αρκετό αίμα, όμως, κύλησε ανάμεσα στα πόδια της Lumusi, που έτρεμε σύγκορμα. Τότε, η ιέρεια -σαν έμπειρη μαία- άλλαξε «νυστέρι», και πήρε ένα σπασμένο κομμάτι γυαλί, που είχε ακουμπήσει από πριν δίπλα της, στο βρώμικο πάτωμα. Το απολύμανε με ούρα αγελάδας που είχε σ’ ένα πήλινο σκεύος. Με τη δεύτερη τομή, η Lumusi λιποθύμησε, όμως τότε, η πέμπτη γυναίκα, που καθόταν πάνω στο στήθος της, τη συνέφερε με χτυπήματα στο πρόσωπο και μ’ ένα βοτάνι που της έβαλε πάνω στη μύτη και στο στόμα. Οι ανιμιστές ιθαγενείς της Αφρικής, ακολουθώντας ορισμένα από τα ήθη και τα έθιμα του Ισλάμ, σ’ έναν θρησκευτικό συγκρητισμό, πιστεύουν ότι οι γυναίκες πρέπει να θυμούνται σ’ όλη τους τη ζωή τον πόνο των γεννητικών οργάνων, έτσι ώστε να μην αναζητούν το σεξ, αλλά να το προσφέρουν ως αυτοθυσία στο σύζυγό τους. Κατόπιν, η ιέρεια έτριψε τα εσωτερικά χείλη του αιδοίου με ένα κομμάτι από φλοιό δέντρου, σα γυαλόχαρτο, κι έπειτα, έραψε την πληγή με μία αναπάντεχα μεγάλη βελόνα. Με τα ίδια όργανα θα κάνει εκτομές σε πολλά ακόμη κορίτσια, με αποτέλεσμα να μεταδίδονται μολυσματικές ασθένειες, όπως το AIDS (από το οποίο συνήθως πάσχουν όσα από αυτά τα πεντάχρονα κορίτσια έχουν υποστεί βιασμό από συγγενείς που συχνάζουν στα βρώμικα μπαρ των πόλεων, όπου πάνε να πουλήσουν τα προϊόντα του χωριού τους). Σήμερα, στην Αφρική, ο 1 στους 4 είναι φορέας του HIV. Αν επέλθει θάνατος από μόλυνση ή μετεγχειρητικό σοκ -κι αυτό συμβαίνει στο 30% των περιπτώσεων-, αυτό αποδίδεται στους γονείς ή στο ίδιο το κορίτσι, είτε διότι δεν επέδειξαν τον ανάλογο σεβασμό προς τα πνεύματα, ή εξαιτίας κάποιας κακόβουλης μαγείας. Και το χειρότερο είναι ότι οι μανάδες αυτών των κοριτσιών είναι γυναίκες που τους έχουν κάνει κλειτοριδεκτομή και έχουν χάσει απ’ αυτήν αδελφές και κόρες, κι όμως, επιμένουν να προτρέπουν τα κορίτσια τους σ’ αυτό το αίσχος! Όταν η επέμβαση τελείωσε, η ιέρεια έφτιαξε έναν επίδεσμο από ένα κομμάτι ύφασμα στο οποίο είχε τυλίξει κάτι φυτικό, σαν βαμβάκι και τον τοποθέτησε στα χείλη του αιδοίου. Κατόπιν συμβούλεψε στη Lumusi να απομακρυνθεί από το χωριό για λίγες μέρες –γιατί θεωρείται μιαρή-, μέχρι να κλείσουν οι πληγές, και να πλένει κάθε μέρα την ευαίσθητη με νερό και μετά να ψεκάζει επάνω μια σκόνη φτιαγμένη από έντομα. Την ειδοποίησε, επίσης, ότι η περίοδός της θα ερχόταν με πολύ μεγάλη δυσκολία, σταγόνα-σταγόνα και θα διαρκούσε τουλάχιστον 10 μέρες. Μερικές φορές θα έπρεπε, μάλιστα, να της βάλουν κάποιο αναισθητικό βότανο για να αντέχει τον πόνο. Η οκτάχρονη Lumusi, όμως δεν καταλάβαινε τι σημαίνει εμμηνόρροια. Η ιέρεια, απευθυνόμενη στη μητέρα του κοριτσιού, πρότεινε να ανοίξει λίγο την οπή του κόλπου, η οποία δεν ξεπερνούσε το πάχος ενός σπίρτου, ώστε να τρέχει πιο εύκολα το αίμα, αλλά οι γονείς της δεν συμφώνησαν…
Κ. ΣΕΒΑΣΜΟΣ Ή ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ;
Τα πόδια μου δεν με κρατούν άλλο. Ζαρωμένος στην άκρη της καλύβας, τρέμω ίσως περισσότερο κι από τη Lumusi… Βγαίνω παραπατώντας, και κάθομαι στο πεζούλι, δίπλα στον Abimbola. –«Με το ν’ αποδεχόμαστε τον ακρωτηριασμό ανυπεράσπιστων παιδιών, με το αιτιολογικό ότι ανήκουν σε μια άλλη νοοτροπία, γινόμαστε απλοί μάρτυρες ενός εθίμου, ή παθητικοί θεατές ενός αποτρόπαιου εγκλήματος», του είπα. «Είναι κοινά παραδεκτό ότι κάθε καθεστώς οφείλει να προστατεύει τη ζωή και την ελευθερία των κατοίκων του.» –«Με τον ίδιο τρόπο και οι φιλοξενούμενοι θα πρέπει να σεβαστούν τους νόμους της χώρας που επισκέπτονται», βιάστηκε εκείνος να μου απαντήσει. Όμως, αμέσως, σαν να συνειδητοποιούσε αυτό που είχε πει, πρόσθεσε: «μόνο που χρειάζεται μεγάλη εκστρατεία ενημέρωσης για να αρχίσουν οι λαοί ν’ αλλάζουν», λες και είχε αρχίσει δειλά-δειλά ν’ αλλάζει κι εκείνος γνώμη για τις συνήθειες του λαού του. «Αυτό πρέπει να γίνει ένα στοίχημα της πολιτείας και της δημόσιας εκπαίδευσης, που δεν πρέπει να χαθεί επ’ ουδενί» του απαντώ συγκαταβατικά. «Οι αναχρονιστικές εθιμικές πρακτικές δεν καταργούνται, όμως, με ποινικά μέτρα, γιατί τότε τα αποτελέσματα είναι ακριβώς τα αντίθετα. Εναλλακτικές λύσεις, όπως ο συμβολικός ακρωτηριασμός, που εφαρμόζεται στη Γουινέα, θα μπορούσαν να αποτελέσουν τη χρυσή τομή. Εκεί, χωρίς να κοπεί η κλειτορίδα, αφήνουν να τρέξει λίγο αίμα και τηρούν έτσι το έθιμο, χωρίς να ακρωτηριαστεί το παιδί. Το πλεονέκτημα είναι ότι μ’ αυτόν τον τρόπο δεν αναιρείται η εξουσία από τις γυναίκες που κληρονομούν και κληροδοτούν την ιερή πρακτική ιατρική τους επί αιώνες. Συνεχίζουν να είναι εξέχοντα μέλη της κοινωνίας τους, και διακρίνονται για τις γνώσεις τους και το έργο που επιτελούν. Σ’ αυτήν την κατεύθυνση βοηθούν, βέβαια, και ορισμένες κυβερνήσεις, όπως στην Ακτή του Ελεφαντοστού, την Γκάνα, την Κένυα και τη Σενεγάλη, όπου το αρχαίο αλλά και σύγχρονο αυτό έθιμο έχει τεθεί εκτός νόμου και επιβάλλονται ποινές σε όσους το συνεχίζουν. Όμως, η συστηματική διδασκαλία τόσο για την υγιεινή του σώματος, όσο και για την αυτοδιάθεση του ατόμου, αλλά και τη γενική παιδεία είναι απαραίτητη, γιατί συχνά οι κοπέλες, μετά την εναλλακτική ιεροτελεστία, θεωρούν ότι είναι σεξουαλικά ώριμες και το αποτέλεσμα είναι οι ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες σε μικρή ηλικία. Αυτή η λύση είναι ακόμη καλύτερη κι από εκείνη που έχει πιλοτικά εφαρμοστεί στην Ιταλία, όπου η κλειτοριδεκτομή γίνεται στο νοσοκομείο και με πλήρη νάρκωση. Αυτό όμως είναι ένα ημίμετρο, που με τη δικαιολογία ενός «πλαισίου ασφαλείας», μειώνει τον κίνδυνο για την ζωή των κοριτσιών, χωρίς όμως να λύνει το πρόβλημα της πρόκλησης μόνιμης σεξουαλικής ανεπάρκειας. Στην Αίγυπτο, πάντως, έχει απαγορευτεί από το 1997 η κλειτοριδεκτομή μετά από το θάνατο μίας 12 χρονης, αιτία του οποίου ήταν η λανθασμένη δόση αναισθητικού που της χορηγήθηκε. Αλλά παρ' όλα αυτά, συνεχίζει να γίνεται, παρά τις προσπάθειες ενημέρωσης του πληθυσμού που καταβάλλονται από διάφορες οργανώσεις προστασίας των ανθρώπινων δικαιωμάτων.
Στην Ελλάδα –δυστυχώς- το θέμα της νομικής μέριμνας αυτού του ζητήματος δεν υφίσταται. Δεν παρέχεται άσυλο, προκειμένου κάποια δυστυχισμένη να γλιτώσει την κλειτοριδεκτομή. Οπισθοδρομικές κοινωνίες των πολιτιστικών εγκλημάτων από το ένα ημισφαίριο του πλανήτη, και υποκριτικές κοινωνίες της αδιαφορίας από το άλλο…»
Στο αεροπλάνο που θα με μεταφέρει πίσω στην Ελλάδα, δεν με απασχολεί πλέον καθόλου όλο εκείνο το χαρτομάνι με τις σημειώσεις μου περί μαγικοθρησκευτικών τελετών ανάμεσα στους Αφρικανούς της Λατινικής Αμερικής. Το φυλαχτό των Αφροαμερικανών αποδείχθηκε, τελικά, ένα πολύτιμο δώρο: με οδήγησε σε απόκρυφες γωνιές του πολιτισμού (αν μου επιτρέπεται να χρησιμοποιήσω εδώ αυτόν τον όρο, χωρίς να βεβηλώσω την έννοιά του). Απλά θα παραδώσω τα κείμενά μου στον εκδοτικό οίκο, για να τα κάνει βιβλίο. Υπάρχουν πολύ σοβαρότερα πράγματα με τα οποία θα έπρεπε ν’ ασχοληθούμε. Σκέφτομαι ότι δεν εκτιμώ καθόλου τις θρησκευτικές παραδόσεις. Είμαι πλέον σίγουρος ότι βλάπτουν σοβαρά την πολιτισμική υγεία του πλανήτη μας.