Ελλάδα: Κλασική μαγεία
Δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να επαναπαυόμαστε στο μεγαλείο της κλασικής Ελλάδας, και να εθελοτυφλούμε στις ατυχείς στιγμές των προλήψεων, που συμβίωναν με την επιστημονικότητα εκείνης της δημοκρατικής κοινωνίας.
Σφραγιδόλιθοι, πάπυροι και πινακίδες με καταδέσμους, δηλαδή κατάρες, που έχουν κατά καιρούς ανακαλυφθεί στους Ελληνικούς αρχαιολογικούς χώρους, φανερώνουν τη γνώση της μαγείας, που ο ιστορικός και γεωγράφος Ηρόδοτος (485 - 421/415 π.Χ.) ονόμασε φαρμακεία και τους μάγους της Θράκης φαρμακεύσαντες. Η καλλιτεχνική αξία αυτών των αντικειμένων μας αποζημιώνει, σε αντίθεση με τα φθαρτά και συνήθως αποκρουστικά υλικά που χρησιμοποιούν οι μάγοι στη Λατινική Αμερική.
Οι φαρμακεύσαντες λοιπόν, είχαν την ικανότητα να κατευνάσουν τα καιρικά φαινόμενα, ψάλλοντας καταείδοντες. [Αυτή η πληροφορία μού θύμισε μία ηλικιωμένη στην Κεντρική Αμερική, που όταν περνούσε τυφώνας από την περιοχή, σχημάτιζε στο έδαφος έναν κύκλο από χονδρό αλάτι, κι τοποθετούσε στη μέση ένα ματσέτε, δηλαδή ένα μεγάλο δρεπάνι του ζαχαροκάλαμου, ψιθυρίζοντας συγχρόνως προσευχές της Καθολικής Εκκλησίας.]
Η Κίρκη, γνωστή μάγισσα της αρχαίας Ελλάδας, αναπαριστάται στην τέχνη ορισμένες φορές γυμνή, για να συμβολίσει τη λαγνεία που οδηγεί τον ερωτικό σύντροφο στην αυτοκαταστροφή. Είναι άμεσος ο συνειρμός της γιεγιέκατλσίγουατλ ή άιρε δε μπασούρα (Yeyecatlcíhuatl, aire de basura), του κακού αερικού που έχουν πάνω τους οι πόρνες στο Μεξικό, και αρρωσταίνουν τα βρέφη των Αζτέκων και των απογόνων τους.
Ο προσωκρατικός φιλόσοφος Ηράκλειτος (544-484? π.Χ.) ονόμαζε τους πλανόδιους επιτηδευματίες της μαγείας γόητες -δηλαδή άτομα που θρηνούν, μάντεις ή αγύρτες. Από αυτό συμπεραίνουμε ότι είχαν αντικοινωνική αντιμετώπιση, όπως και κάθε παράδειγμα μάγου ή μάγισσας που δόθηκε σ’ αυτό το βιβλίο, εκτός από τους σαμάνους, τους μάγους/ιερείς/θεραπευτές των ιθαγενών κοινωνιών.
Από την Αλεξανδρινή ή Ελληνιστική περίοδο (323-31 π.Χ.) άρχισαν να υιοθετούνται ανατολίζουσες επιρροές, όπως και οι επιρροές του Ισπανικού Καθολικισμού που μετάλλαξαν την ιθαγενή μαγεία.
Σύμφωνα με τη γεωγραφική θέση της Αμερικανικής ηπείρου, η Ιβηρική θεωρείται κι αυτή Ανατολή. Νωρίτερα όμως, ήδη από τα τέλη της αρχαϊκής εποχής, υπήρχαν στον Ελληνικό χώρο τα ιερατεία των μαντείων των νεκρών. Επρόκειτο για μυστηριακές τελετές με σπονδές, που απευθύνονταν στους νεκυδαίμονες, δηλαδή τα δαιμόνια των πεθαμένων. Νυχτερινές προσφορές τροφής κάθε νέα σελήνη στις τριόδους, δηλαδή τα τρίστρατα έξω απ’ τις πόλεις, είχαν σκοπό να εξευμενίσουν την Εκάτη, την προστάτιδα των φαντασμάτων. Ίσως αυτό να μας θυμίζει αμυδρά τα νυχτερινά φαγοπότια των μουερτίτος (muertitos) στο νησί Χανίτσιο (Janitzio) της λίμνης Πάτσκουαρο (Pátzcuaro) του Μιτσοακάν (Michoacán), στο Μεξικό, κάθε χρόνο στις 2 Νοεβρίου. Ένας από τους σκοπούς που εξυπηρετούσαν τα ταφικά κτερίσματα ήταν να λαμβάνουν οι ζωντανοί βοήθεια από τον κάτω κόσμο.
Λένε μάλιστα, πως οι σπουδαιότεροι γλύπτες, όπως ο Πραξιτέλης (περ. 364 π.Χ.), κατάφερναν να αποδώσουν ζωτικότητα στα αριστουργηματικά αγάλματά τους, μόνο μέσω της μαγείας! Πίστευαν οι αρχαίοι Έλληνες ότι ορισμένα αγάλματα έφεραν την ψυχή, και πολλές φορές τη φωνή τού ατόμου που αναπαριστούσαν, όπως γίνεται και με τις χάρτινες κούκλες των ιθαγενών Τεπέγουας (tepehuas) της Βερακρούς (Veracruz), στο Μεξικό.
Η γλυπτική δεν ήταν η μόνη από τις καλές τέχνες που υπηρετούσε την αρχαιοελληνική μαγεία. Η μουσική έπαιζε επίσης σημαντικό ρόλο. Είναι περιττή –νομίζω– κάθε ανάλογη αναφορά στη Λατινική Αμερική, τη χώρα της μελωδίας.
Τέλος, δεν πρέπει να παραλείψουμε και τα Ορφικά μυστήρια, με τη μαγική τους ατμόσφαιρα.
Το κίνητρο της μαγείας πάντως, ήταν κι εδώ, όπως και στη Λατινική Αμερική, ο φθόνος λόγω της έλλειψης ισότητας.
Σφραγιδόλιθοι, πάπυροι και πινακίδες με καταδέσμους, δηλαδή κατάρες, που έχουν κατά καιρούς ανακαλυφθεί στους Ελληνικούς αρχαιολογικούς χώρους, φανερώνουν τη γνώση της μαγείας, που ο ιστορικός και γεωγράφος Ηρόδοτος (485 - 421/415 π.Χ.) ονόμασε φαρμακεία και τους μάγους της Θράκης φαρμακεύσαντες. Η καλλιτεχνική αξία αυτών των αντικειμένων μας αποζημιώνει, σε αντίθεση με τα φθαρτά και συνήθως αποκρουστικά υλικά που χρησιμοποιούν οι μάγοι στη Λατινική Αμερική.
Οι φαρμακεύσαντες λοιπόν, είχαν την ικανότητα να κατευνάσουν τα καιρικά φαινόμενα, ψάλλοντας καταείδοντες. [Αυτή η πληροφορία μού θύμισε μία ηλικιωμένη στην Κεντρική Αμερική, που όταν περνούσε τυφώνας από την περιοχή, σχημάτιζε στο έδαφος έναν κύκλο από χονδρό αλάτι, κι τοποθετούσε στη μέση ένα ματσέτε, δηλαδή ένα μεγάλο δρεπάνι του ζαχαροκάλαμου, ψιθυρίζοντας συγχρόνως προσευχές της Καθολικής Εκκλησίας.]
Η Κίρκη, γνωστή μάγισσα της αρχαίας Ελλάδας, αναπαριστάται στην τέχνη ορισμένες φορές γυμνή, για να συμβολίσει τη λαγνεία που οδηγεί τον ερωτικό σύντροφο στην αυτοκαταστροφή. Είναι άμεσος ο συνειρμός της γιεγιέκατλσίγουατλ ή άιρε δε μπασούρα (Yeyecatlcíhuatl, aire de basura), του κακού αερικού που έχουν πάνω τους οι πόρνες στο Μεξικό, και αρρωσταίνουν τα βρέφη των Αζτέκων και των απογόνων τους.
Ο προσωκρατικός φιλόσοφος Ηράκλειτος (544-484? π.Χ.) ονόμαζε τους πλανόδιους επιτηδευματίες της μαγείας γόητες -δηλαδή άτομα που θρηνούν, μάντεις ή αγύρτες. Από αυτό συμπεραίνουμε ότι είχαν αντικοινωνική αντιμετώπιση, όπως και κάθε παράδειγμα μάγου ή μάγισσας που δόθηκε σ’ αυτό το βιβλίο, εκτός από τους σαμάνους, τους μάγους/ιερείς/θεραπευτές των ιθαγενών κοινωνιών.
Από την Αλεξανδρινή ή Ελληνιστική περίοδο (323-31 π.Χ.) άρχισαν να υιοθετούνται ανατολίζουσες επιρροές, όπως και οι επιρροές του Ισπανικού Καθολικισμού που μετάλλαξαν την ιθαγενή μαγεία.
Σύμφωνα με τη γεωγραφική θέση της Αμερικανικής ηπείρου, η Ιβηρική θεωρείται κι αυτή Ανατολή. Νωρίτερα όμως, ήδη από τα τέλη της αρχαϊκής εποχής, υπήρχαν στον Ελληνικό χώρο τα ιερατεία των μαντείων των νεκρών. Επρόκειτο για μυστηριακές τελετές με σπονδές, που απευθύνονταν στους νεκυδαίμονες, δηλαδή τα δαιμόνια των πεθαμένων. Νυχτερινές προσφορές τροφής κάθε νέα σελήνη στις τριόδους, δηλαδή τα τρίστρατα έξω απ’ τις πόλεις, είχαν σκοπό να εξευμενίσουν την Εκάτη, την προστάτιδα των φαντασμάτων. Ίσως αυτό να μας θυμίζει αμυδρά τα νυχτερινά φαγοπότια των μουερτίτος (muertitos) στο νησί Χανίτσιο (Janitzio) της λίμνης Πάτσκουαρο (Pátzcuaro) του Μιτσοακάν (Michoacán), στο Μεξικό, κάθε χρόνο στις 2 Νοεβρίου. Ένας από τους σκοπούς που εξυπηρετούσαν τα ταφικά κτερίσματα ήταν να λαμβάνουν οι ζωντανοί βοήθεια από τον κάτω κόσμο.
Λένε μάλιστα, πως οι σπουδαιότεροι γλύπτες, όπως ο Πραξιτέλης (περ. 364 π.Χ.), κατάφερναν να αποδώσουν ζωτικότητα στα αριστουργηματικά αγάλματά τους, μόνο μέσω της μαγείας! Πίστευαν οι αρχαίοι Έλληνες ότι ορισμένα αγάλματα έφεραν την ψυχή, και πολλές φορές τη φωνή τού ατόμου που αναπαριστούσαν, όπως γίνεται και με τις χάρτινες κούκλες των ιθαγενών Τεπέγουας (tepehuas) της Βερακρούς (Veracruz), στο Μεξικό.
Η γλυπτική δεν ήταν η μόνη από τις καλές τέχνες που υπηρετούσε την αρχαιοελληνική μαγεία. Η μουσική έπαιζε επίσης σημαντικό ρόλο. Είναι περιττή –νομίζω– κάθε ανάλογη αναφορά στη Λατινική Αμερική, τη χώρα της μελωδίας.
Τέλος, δεν πρέπει να παραλείψουμε και τα Ορφικά μυστήρια, με τη μαγική τους ατμόσφαιρα.
Το κίνητρο της μαγείας πάντως, ήταν κι εδώ, όπως και στη Λατινική Αμερική, ο φθόνος λόγω της έλλειψης ισότητας.