2012 Έρχεται το τέλος; Ηλίας Ταμπουράκης, Εκδ. Περίπλους, Αθήνα, 2010
Το χρονικό ενός προκαθορισμένου μέλλοντος
Διάφοροι πολιτισμοί της υφηλίου έχουν αναπτύξει κατά τη διάρκεια των χιλιετιών της ιστορίας τους ποικίλες θεωρίες θρησκευτικής καταστροφολογίας, όπως π.χ. ο κατακλυσμός του Νώε στην ιουδαϊκο-χριστιανική παράδοση.
Οι Μάγια διατηρούσαν τρεις διαφορετικούς, αλλά παράλληλους ημερολογιακούς κύκλους: τα ιερά έτη τσoλ κιν (tzol k’in) με 13 μήνες των 20 ημερών κ’ιν (k’in ) = 260 ημέρες, τα ηλιακά «κοίλα» έτη χάαμπ (jaab) με 18 “αγροτικούς” μήνες των 20 ημερών = 360 ημέρες, τις οποίες ακολουθούσε μία αποφράδα περίοδος ουάγιεμπ’ (wayeb’) των 5 ημερών, και τη γραμμική (και όχι κυκλική) “μακρά μέτρηση”, η οποία χωριζόταν στα εξής τμήματα:
ουινάλ (winal) = 1 μήνας των 20 ημερών κ’ιν (k’in),
τουν (tun) ή χάαμπ (jaab) = 1 έτος των 360 ημερών,
κ’ατούν (k’atun) = 20 τουν = 7.200 ημέρες,
μπακ’τούν (bak’tun) = 20 κ’ατούν = 144.000 ημέρες,
πικτούν (piktun) = 20 μπακ’τούν = 2.880.000 ημέρες,
καλαμπτούν (kalabtun) = 20 πικτούν = 57.600.000 ημέρες,
κινχιλτούν (kinjiltun) = 20 καλαμπτούν = 1.152.000.000 ημέρες,
αλαουτούν (alawtun) = 20 κινχιλτούν = 23.040.000.000 ημέρες = 63.123.287 χρόνια των 365 ημερών.
Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η χρονολόγηση γινόταν ως εξής: 5.10.4.3.9 = 5 μπακ’τούν, 10 κ’ατούν, 4 τουν, 3 ουινάλ και 9 κιν από τη Δημιουργία του Κόσμου των Μάγια, δηλ. από τις 13 Αυγούστου του έτους 3.114 π.Χ., όταν –κατά την παράδοση- γεννήθηκε ο πλανήτης Αφροδίτη. Επομένως, οι τρεις τελευταίες περίοδοι αντιστοιχούν σ’ ένα πολύ μακρινό μέλλον. Πίστευαν, μάλιστα, -όπως προαναφέραμε-, ότι η τελευταία ημέρα του κάθε μήνα ήταν το μέσον με το οποίο το μέλλον (κι όχι το παρελθόν) επιρρεάζει το παρόν.
Σύμφωνα με αυτήν την αντίληψη των Μάγια, ο Κόσμος θα καταστρεφόταν μετά την πάροδο 5.125 ετών, δηλαδή την 21η Δεκεμβρίου του έτους 2012 μ.Χ. Επιστήμες, όπως η αρχαιοαστρομία, θεωρητικές μελέτες, όπως η ανάλυση των συμβόλων της μυθολογίας, και η πίστη στη μεταφυσική αριθμολογία, αναλύουν κι ερμηνεύουν -η κάθε μία με τον τρόπο της- τις προφητείες της καταστροφής του Κόσμου. Πολλοί γραφικοί ερευνητές τα διανθίζουν όλα αυτά με την ανάμειξη των… εξωγήινων. Μία ερμηνεία της σύγχρονης εποχής δέχεται το γεγονός ότι εκείνη την ημερομηνία, ο πλανήτης Γη θα διέλθει μία νέα περίοδο αρνητικών φυσικών αλλαγών, από την οποία θα επέλθει μία θετική πνευματική μετουσίωση της ανθρωπότητας. Οι καταξιωμένοι μελετητές του αρχαίου πολιτισμού των Μάγια, όμως, θεωρούν αυτήν την εξήγηση ως ψευδοεπιστημονική. Άλλωστε, η αρχαιολογική σκαπάνη έχει αποκαλύψει διάφορες επιγραφές με σημαντικές αποκλίσεις σ’ αυτήν τη μέτρηση. Πάντως, οι σύγχρονοι ιθαγενείς της Μεσοαμερικανικής περιοχής εξακολουθούν να βασίζουν την καθημερινότητά τους στο αρχαίο ημερολόγιο των προγόνων τους. Σ’ αυτό το σημείο, όμως, θα πρέπει ν’ αναφέρουμε ότι ο Απολινάριο Τσίλε Πιστούν (Apolinario Chile Pixtun) –ένας γηραιός σοφός Μάγια της εποχής μας-, όπως και ο Μεξικανός αρχαιολόγος Γκιγέρμο Μπερνάλ (Guillermo Bernal), πιστεύουν ότι η έννοια της «Αποκάλυψης» είναι καθαρά «Δυτική» και δεν υφίσταται στη νοοτροπία των Αμερινδών. Οι σύγχρονοι ινδιάνοι ασχολούνται περισσότερο με την πρόβλεψη των καιρικών συνθηκών που τους επιτρέπουν να σπέρνουν και να θερίζουν αποτελεσματικότερα τη γη τους. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν στις μέρες μας ορισμένοι σαμάνοι, δηλαδή μάγοι-αστρολόγοι-θεραπευτές, οι οποίοι κερδίζουν τα προς το ζην στις λατινοαμερικανικές μεγαλουπόλεις καταστρώνοντας μαντικούς πίνακες για τη μελλοντική ζωή των φτωχών και αδαών πελατών τους.
Σύμφωνα μ’ αυτούς, η αστρολογία (κι όχι η αστρονομία) βασίζεται σε 20 ήλιους, δηλαδή ζώδια, και σε 13 συνοδευτικούς αριθμούς για το καθένα, που ονομάζονται «συμπαντικοί παλμοί». Ο πολλαπλασιασμός αυτών των δύο αριθμητικών στοιχείων δίνει ως αποτέλεσμα τον αριθμό 260, δηλαδή τις ημέρες του ιερού κύκλου τσολ κ’ιν.
Η σοβαρότερη πλευρά της αστρολογίας -οποιουδήποτε πολιτισμού- περιορίζεται στην περιγραφή και την ανάλυση των στοιχείων του ανθρώπινου χαρακτήρα, σύμφωνα με τη χρονική περίοδο της γέννησής του και τα ιστορικά πλαίσια του χώρου και του χρόνου της διαβίωσής του.
Στις γεωγραφικές συντεταγμένες της περιοχής των Μάγια, στην Κεντρική Αμερική, η αλλαγή του ημερολογιακού έτους γίνεται στις 26 Ιουλίου του αντίστοιχου ημερολογίου των Μάγια. Όσοι λοιπόν -ανεξαρτήτως τόπου- έχουν γεννηθεί πριν από αυτήν την ημερομηνία, θα πρέπει να κάνουν τους υπολογισμούς τους μετρώντας ένα χρόνο νωρίτερα. Έτσι, εάν κάποιος γεννήθηκε στις 24 Φεβρουαρίου του έτους 1966, θα πρέπει να μετατρέψει αυτήν την ημερομηνία σε 24/02/1965, αφαιρώντας ένα χρόνο. Το ίδιο θα συμβεί και με τη χρονολογία 10 Φεβρουαρίου 2000: θα υπολογιστεί ως 1999. Αν όμως, κάποιος έχει ημερομηνία γέννησης τη 15η Σεπτεμβρίου του 1965, δεν πρέπει να κάνει καμία μετατροπή στον υπολογισμό του.
Είδαμε, λοιπόν, ότι οι Μάγια διέθεταν 3 βασικά ημερολόγια, από τα οποία το τσολ κ’ιν χρησίμευε για το ζωδιακό κύκλο. Με τη μακρά μέτρηση, όμως, υπολόγιζαν τις κινήσεις των αστερισμών: θεωρείται κατόρθωμα το γεγονός ότι το έτος 355 π.Χ., είχαν υπολογίσει την ακριβή ημερομηνία και χρονολογία του θερινού ηλιοστασίου, στις 21 Δεκεμβρίου του έτους 2012 μ.Χ., δηλαδή 2.367 χρόνια νωρίτερα! Βέβαια, μεταγενέστερα, υπήρξαν αποκλίσεις σ’ αυτήν την ημερομηνία, οι οποίες εμπλουτίστηκαν με προφητείες και θεωρίες που αγγίζουν τα άκρα… Πάντα συνέβαινε αυτό στην ιστορία της Ανθρωπότητας. Στις διάφορες πόλεις-κράτη των Μάγια, οι ιερείς/αστρονόμοι έδιναν διαφορετικά αποτελέσματα στους υπολογισμούς τους. (Άλλωστε, το γεγονός ήταν πολύ μακρινό για εκείνους. Ίσως να μην τους ενδιέφερε άμεσα, όσο εμάς…) Στον επιβλητικό αρχαιολογικό χώρο Παλένκε (Palenque), μέσα στη ζούγκλα του νοτιοανατολικού Μεξικού, και συγκεκριμένα στον υπόγειο νεκρικό θάλαμο της Πυραμίδας των Επιγραφών, βρίσκεται η επιτύμβια πλάκα του βασιλιά Πακάλ (Pakal), στην οποία απεικονίζεται ο ίδιος πάνω σ’ ένα ιδιαίτερα περίπλοκο σχήμα, το οποίο ο Ελβετός συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας Έριχ φον Νταίνικεν (Erich von Däniken) βιάστηκε να ερμηνεύσει ως «διαστημόπλοιο», ενώ η επιστήμη της εθνολογίας το συσχετίζει με το ιερό δέντρο της ζωής, στο οποίο ο βασιλιάς αναρριχάται για να φτάσει στη μετά θάνατον ζωή.
Πράγματι, το δέντρο υπήρξε σημαντικό σύμβολο της δημιουργίας στον πολιτισμό των Μάγια –όπως και σε άλλους πολιτισμούς. Συμβόλιζε τον άξονα από τη Γη ως τον ουρανό (axis mundi) και είχε τις ρίζες του στον Κάτω Κόσμο. Αυτός ο κοσμικός άξονας συναντάται σε όλες σχεδόν τις θρησκευτικές μυθολογίες της υφηλίου και εμφανίζεται άλλοτε με αρσενική υπόσταση, ως ιερός φαλλός, κι άλλοτε με θηλυκή, ως ομφάλιος λώρος, όπως στην περίπτωση του δελφικού ομφαλού της Γης· Είναι το δέντρο της φώτησης μπόντι ( बोधि bodhi) στον ινδικό Βουδισμό και το ηφαίστειο Φούτζι Γιάμα ( 富士山 Fuji Yama) στον ιαπωνικό Σιντοϊσμό, είναι επίσης ο χριστιανικός σταυρός και η πέτρα Καάμπα ( الكعبة al-Kaʿbah) του Ισλάμ. Το δέντρο Υγγντρασίλ ( Yggdrasill) των Βίκινγκς, η στήλη της Αξούμ ( አክሱም Axum) στην Αιθιοπία και τα τοτέμ των βορειοαμερικανών ιθαγενών. Πύργοι, παγόδες, πυραμίδες και σκάλες –όπως εκείνες του Τεοτιχουακάν (Teotihuacán), καλάμια μπαμπού, στήλες καπνού και άλλα φυσικά ή τεχνητά αντικείμενα του σαμανισμού, συμβολίζουν την ένωση του ουρανού με τη Γη. Για τους Μάγια, ο κορμός αυτού του κοσμικού δέντρου, είναι ένας στυλιζαρισμένος κροκόδειλος, ή κατ’ άλλους αναλυτές, ο ομφάλιος λώρος που συνδέει το βασιλιά με τις ουράνιες δυνάμεις. Αυτό το Δέντρο της Ζωής αναπαριστάται από το «Λευκό Δρόμο» (Sak be), δηλαδή τον Γαλαξία. Σ’ ένα οστό του 8ου αι. μ.Χ., από το Τικάλ (Tikal) της Γουατεμάλας, είναι ζωγραφισμένο (εγχάρακτο) ένα πλοίο με επιβάτες διάφορους θεούς, το οποίο βυθίζεται στο Γαλαξία, και γύρω από την εικόνα υπάρχουν ημερολογιακοί υπολογισμοί, ενώ στο Τορτουγέρο (Tortuguero, Tabasco), του νοτιοανατολικού Μεξικού, βρίσκεται μία επιγραφή του 7ου αι. μ.Χ., -γνωστή στους αρχαιολόγους ως «Μνημείο 6», η οποία, αναφέρει:
Tzuhtz-(a)j-oom u(y)-uxlajuun pik
Το δέκατο τρίτο μπακ’τούν θα τελειώσει
(ta) ChanAjawux(-te') Uniiw.
(στις) 4 αχάου, την 3η του ουνίιου [3 K'ank'in].
Uht-oomEk'-...
Σκοτάδι … θα πέσει
Y-em(al) ... Bolon Yookte' K'uh ta-chak-ma...
(Θα επέλθει) η κάθοδος(?) του Μπολόν Γιοοκτέ’ Κ’ουχ στο μεγάλο
<ή κόκκινο(?)>...
Με βάση, λοιπόν, παρόμοιες ενδείξεις, έχει αναπτυχθεί μία ολόκληρη παραφιλολογία γύρω από την ολική καταστροφή του Κόσμου στις 21 Δεκεμβρίου του 2012 μ.Χ., στην οποίαν αναφέρονται και 7 «προφητείες»:
☼ Η πρώτη μιλά για τον άχρονο χρόνο, δηλαδή για τα 20 χρόνια που προηγήθηκαν του 2012. Κατά τα 7 πρώτα, η ανθρωπότητα θα λάμβανε σημαντικές γνώσεις, ενώ στα 13 τελευταία, θα αντιμετωπίζαμε μία εποχή σκοτεινή, όπου θα έπρεπε να κατανοήσουμε την κοσμική ενότητα.
☼ Στη δεύτερη προφητεία αναφέρεται ότι μετά την ηλιακή έκλειψη της 11ης Αυγούστου του 1999, το γένος των ανθρώπων θα βίωνε ριζικές αλλαγές, και αντιμετωπίζοντας τους φόβους και τα μίση μας, θα έπρεπε να επιλέξουμε το δρόμο μας ανάμεσα στο Καλό και στο Κακό.
☼ Η τρίτη προφητεύει την απότομη άνοδο της θερμοκρασίας του πλανήτη μας, η οποία θα προκαλέσει μεγάλες καταστροφές:
☼ σύμφωνα με την τέταρτη προφητεία, οι πάγοι στους πόλους της Γης θα λιώσουν και μεγάλες παράκτιες πόλεις θα πλημμυρίσουν.
(Θα πρέπει, βέβαια, να παραδεχτούμε ότι αυτό το φαινόμενο έχει ήδη κάνει την εμφάνισή του, λόγω της τρύπας του όζοντος και της έκλυσης καυσαερίων, που δημιουργούν το φαινόμενο του θερμοκηπίου.)
☼ Η πέμπτη λέει ότι θα επέλθει ύφεση οικονομική, πολιτική και γενικότερα κοινωνική· οι άνθρωποι θ’ αναγκαστούν ν’ αλλάξουν νοοτροπία.
☼ Στην έκτη προφητεία διαβάζουμε ότι ένας κομήτης θα συγκρουστεί με τη Γη, καταστρέφοντας τα πάντα.
☼ Τέλος, η έβδομη, μας προειδοποιεί για την ανάγκη να βρούμε την εσωτερική γαλήνη και ν’ αποκτήσουμε μία συμπαντική συνείδηση.
Οι σύγχρονοι επιστήμονες γνωρίζουν, βέβαια, ότι οι ηλιακές κηλίδες επιρρεάζουν τη Φύση στον πλανήτη μας κάθε έντεκα χρόνια και επίσης ότι κάθε μερικές χιλιάδες χρόνια, οι μαγνητικοί πόλοι της Γης μετατοπίζονται, προκαλώντας κλιματικές μεταβολές.
Λαμβάνοντας υπ’ όψιν αυτά τα επιστημονικά στοιχεία, κατανοούμε ότι οι λεγόμενες 7 προφητείες των Μάγια, αποτελούν ένα εσχατολογικό κείμενο, από το οποίο, όμως, η σύγχρονη –αλλά και η μελλοντική- Ανθρωπότητα μπορεί να αποκομίσει ένα δίδαγμα:
Nα συνειδητοποιήσουμε ότι είμαστε όλοι μέρη ενός μεγάλου οργανισμού –που ονομάζεται Φύση-, και ν’ ακολουθήσουμε ένα νέο δρόμο προς την εξέλιξη, έχοντας πάντα ως σύμβουλό μας τη σύνεση και το σεβασμό στο συνάνθρωπο, στον πλανήτη μας και σ’ ολόκληρο το σύμπαν.
Αυτά είναι τα οφέλη που προσφέρουν τα μυθολογικά και λογοτεχνικά κείμενα των αρχαίων λαών, εν γένει, και ιδιαίτερα το Πόπολ Βουχ των Μάγια.
Αργότερα, βέβαια, ανέτειλε ένα άλλο «Σότσιτλκουίκατλ» (xóčiλkwíkaλ) –ένας διανθισμένος λόγος-, όπως θα έλεγαν και οι Αζτέκοι στο Μεξικό:
-«Το σημαντικότερο πρόβλημά μου ήταν το να καταστρέψω την οριοθετική γραμμή που διαχωρίζει αυτό που φαντάζει πραγματικό από εκείνο που φαίνεται φανταστικό. Γιατί στον κόσμο που προσπαθούσα να δημιουργήσω στο νου μου, αυτό το όριο δεν υπήρχε. Έτσι, χρειαζόμουν έναν τόνο αθώο, που με το ίδιο του το γόητρο θα έκανε πιστευτά τα πράγματα που τόσο λίγο αληθινά φαινόταν, και θα το έκανε αυτό χωρίς να διαταράξει την ενότητα της αφήγησης. Επίσης, το γλωσσικό ιδίωμα ήταν μία εκ βαθέων δυσκολία, επειδή η αλήθεια δεν φαίνεται πραγματική, απλά και μόνο γιατί έτσι είναι, αλλά μέσω του τρόπου με τον οποίον αυτή λέγεται.»[1]
Έτσι είχε κάποτε εξηγήσει ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες[i] το προϊόν της αντίφασης ανάμεσα στα οράματα που συμβιώνουν στη Λατινική Αμερική από τη δεκαετία του 1950, μέχρι και σήμερα: τον πολιτισμό της τεχνολογίας και την κουλτούρα των προλήψεων. (Ή μήπως αυτό συνέβαινε ανέκαθεν; Από τη Δημιουργία του Κόσμου των θεών και των Μάγια;) Ο Άνθρωπος πάντα ανησυχούσε να εκφράσει στιλιστικά το εξωπραγματικό ως κοινό στοιχείο της καθημερινότητας. Όχι για να προκαλέσει τις αισθήσεις και τα συναισθήματα, αλλά μάλλον για να τα εξωτερικεύσει. Είναι –κι αυτό- μία στάση ενώπιον της πραγματικότητας. Πρόκειται, λοιπόν, για το μαγικό ρεαλισμό[ii], τον οποίον βιώνουν λογοτέχνες όπως ο Μιγέλ Άνχελ Αστούριας (Miguel Ángel Asturias)[iii] στη Γουατεμάλα και ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες (Jorge Luis Borges)[iv] στην Αργεντινή, ο Χοσέ Δε Λα Κουάδρα (José de la Cuadra)[v] στον Ισημερινό, ο Αρτούρο Ούσλαρ Πιέτρι (Arturo Uslar Pietri)[vi] στη Βενεζουέλα και ο Πάμπλο Παλάσιο (Pablo Palacio)[vii] στο Εκουαδόρ, ο Χουάν Ρούλφο (Juan Rulfo)[viii] στο Μεξικό, ο Αλέχο Καρπαντιέ (Alejo Carpentier)[ix] στην Κούβα, η Λάουρα Εσκιβέλ (Laura Esquivel)[x] στο Μεξικό, αλλά και πολλοί νεώτεροί τους και λιγότερο γνωστοί στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, όπως ο Εδουάρδο Αντόνιο Πάρρα (Eduardo Antonio Parra)[xi] από το Μεξικό· το μαγικό ρεαλισμό, όμως, το βιώνουν κυρίως οι (σύγχρονοι) λαοί της Λατινικής Αμερικής, στην καθημερινότητά τους, η οποία, παρ’ όλες τις πολιτικο-κοινωνικές αντιξοότητες και τα παράδοξά της, δεν είναι ούτε μηδενιστική, ούτε σουρεαλιστική… Απλά ζει τη «θαυμαστή πραγματικότητα», η οποία, συχνά καταλήγει να χρησιμοποιεί (βλ. καπηλεύεται) τον μαγικό-ρεαλιστικό της λόγο ως όχημα ολοκληρωτικών καθεστώτων.
[1] “Mi problema más importante era destruir la línea de demarcación que separa lo que
parece real de lo que parece fantástico. Porque en el mundo que trataba de evocar, esa barrera no existía. Pero necesitaba un tono inocente, que por su prestigio volviera verosímiles las cosas que menos lo parecían, y que lo hiciera sin perturbar la unidad del relato. También el lenguaje era una dificultad de fondo, pues la verdad no parece verdad simplemente porque lo sea, sino por la forma en que se diga.”
[i] Gabriel José de la Concordia García Márquez (Κολομβία, 1928): Μυθιστοριογράφος, σεναριογράφος και δημοσιογράφος που τιμήθηκε με το βραβείο Νομπέλ λογοτεχνίας το 1982. σημαντικό έργο του: Cien años de soledad [Εκατό χρόνια μοναξιά] (1965-7).
Ως προοίμιο αυτού, συνιστάται η ανάγνωση του έργου: Los funerales de la Mama Grande [Η κηδεία της Μεγάλης Μάμα].
[ii] Realismo mágico: καλλιτεχνικό και λογοτεχνικό είδος των μέσων του ΧΧ αι., που πήρε το όνομά του από το Γερμανό τεχνοκριτικό Franz Roh (Φραντς Ρο), ο οποίος χρησιμοποίησε αυτόν τον όρο για να ερμηνεύσει έναν ζωγραφικό πίνακα που παρουσίαζε την πραγματικότητα παραλλαγμένη. Εμφανίστηκε τη δεκαετία του 1950 –κατά την περίοδο του λατινοαμερικανικού λογοτεχνικού «boom», και αναπτύχθηκε μεταξύ του ’60 & ’70.
[iii] Miguel Ángel Asturias Rosales (Γουατεμάλα, 1899 – Ισπανία, 1974): Μυθιστοριογράφος και ποιητής, που ασχολήθηκε με τη μυθολογία των ιθαγενών Μάγιαs της Γουατεμάλας. Το 1967 τιμήθηκε με το βραβείο Νομπέλ λογοτεχνίας. Σημαντικό έργο του: Hombres de maíz [Άνθρωποι από καλαμπόκι] (1949), Leyendas de Guatemala - Θρύλοι της Γουατεμάλας (1930).
[iv] Jorge Francisco Isidoro Luis Borges (Αργεντινή, 1899 – Ελβετία, 1986): Συγγραφέας, γνωστός για το λαβυρινθώδες στιλ του. Σημαντικό έργο του: El Aleph [Το Άλεφ] (1949).
[v] José de la Cuadra (Ισημερινός, 1903-1941): Δοκιμιογράφος, μυθιστοριογράφος του λογοτεχνικού ρεύματος Grupo de Guayaquil, διδάκτωρ νομικής και διπλωμάτης. Σημαντικό έργο του: La Tigra – Η Τίγρη (1930).
[vi] Arturo Uslar Pietri (Βενεζουέλα, 1906-2001): Συγγραφέας, δημοσιογράφος, τηλεοπτικός παραγωγός, νομικός και πολιτικός. Σημαντικό έργο του: Oficio de difuntos – Νεκρώσιμη Ακολουθία (1976).
[vii] Pablo Palacio (Ισημερινός, 1906-1947): Συγγραφέας και νομικός. Σημαντικό έργο του: Así en la tierra, como en los sueños – Ὡς ἐπὶ τῆς Γῆς, καὶ ἐν τοῖς ὀνείροις (1991).
[viii] Juan Rulfo (Μεξικό, 1918-1986): Συγγραφέας, σεναριογράφος και φωτογράφος. Σημαντικό έργο του: Pedro Páramo (1955).
[ix] Alejo Carpentier y Valmont (Κούβα, 1904-1980): Μυθιστοριογράφος, δοκιμιογράφος και μουσικολόγος. Σημαντικό έργο του: Ecue-yamba-o! (1933).
[x] Laura Esquivel (Μεξικό, 1950): Συγγραφέας του best seller: Como agua para chocolate (1989).
[xi] Eduardo Antonio Parra (Μεξικό, 1965): Μεξικανός συγγραφέας. Σημαντικό έργο του: Los límites de la noche – Τα όρια της νύχτας.
Οι Μάγια διατηρούσαν τρεις διαφορετικούς, αλλά παράλληλους ημερολογιακούς κύκλους: τα ιερά έτη τσoλ κιν (tzol k’in) με 13 μήνες των 20 ημερών κ’ιν (k’in ) = 260 ημέρες, τα ηλιακά «κοίλα» έτη χάαμπ (jaab) με 18 “αγροτικούς” μήνες των 20 ημερών = 360 ημέρες, τις οποίες ακολουθούσε μία αποφράδα περίοδος ουάγιεμπ’ (wayeb’) των 5 ημερών, και τη γραμμική (και όχι κυκλική) “μακρά μέτρηση”, η οποία χωριζόταν στα εξής τμήματα:
ουινάλ (winal) = 1 μήνας των 20 ημερών κ’ιν (k’in),
τουν (tun) ή χάαμπ (jaab) = 1 έτος των 360 ημερών,
κ’ατούν (k’atun) = 20 τουν = 7.200 ημέρες,
μπακ’τούν (bak’tun) = 20 κ’ατούν = 144.000 ημέρες,
πικτούν (piktun) = 20 μπακ’τούν = 2.880.000 ημέρες,
καλαμπτούν (kalabtun) = 20 πικτούν = 57.600.000 ημέρες,
κινχιλτούν (kinjiltun) = 20 καλαμπτούν = 1.152.000.000 ημέρες,
αλαουτούν (alawtun) = 20 κινχιλτούν = 23.040.000.000 ημέρες = 63.123.287 χρόνια των 365 ημερών.
Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η χρονολόγηση γινόταν ως εξής: 5.10.4.3.9 = 5 μπακ’τούν, 10 κ’ατούν, 4 τουν, 3 ουινάλ και 9 κιν από τη Δημιουργία του Κόσμου των Μάγια, δηλ. από τις 13 Αυγούστου του έτους 3.114 π.Χ., όταν –κατά την παράδοση- γεννήθηκε ο πλανήτης Αφροδίτη. Επομένως, οι τρεις τελευταίες περίοδοι αντιστοιχούν σ’ ένα πολύ μακρινό μέλλον. Πίστευαν, μάλιστα, -όπως προαναφέραμε-, ότι η τελευταία ημέρα του κάθε μήνα ήταν το μέσον με το οποίο το μέλλον (κι όχι το παρελθόν) επιρρεάζει το παρόν.
Σύμφωνα με αυτήν την αντίληψη των Μάγια, ο Κόσμος θα καταστρεφόταν μετά την πάροδο 5.125 ετών, δηλαδή την 21η Δεκεμβρίου του έτους 2012 μ.Χ. Επιστήμες, όπως η αρχαιοαστρομία, θεωρητικές μελέτες, όπως η ανάλυση των συμβόλων της μυθολογίας, και η πίστη στη μεταφυσική αριθμολογία, αναλύουν κι ερμηνεύουν -η κάθε μία με τον τρόπο της- τις προφητείες της καταστροφής του Κόσμου. Πολλοί γραφικοί ερευνητές τα διανθίζουν όλα αυτά με την ανάμειξη των… εξωγήινων. Μία ερμηνεία της σύγχρονης εποχής δέχεται το γεγονός ότι εκείνη την ημερομηνία, ο πλανήτης Γη θα διέλθει μία νέα περίοδο αρνητικών φυσικών αλλαγών, από την οποία θα επέλθει μία θετική πνευματική μετουσίωση της ανθρωπότητας. Οι καταξιωμένοι μελετητές του αρχαίου πολιτισμού των Μάγια, όμως, θεωρούν αυτήν την εξήγηση ως ψευδοεπιστημονική. Άλλωστε, η αρχαιολογική σκαπάνη έχει αποκαλύψει διάφορες επιγραφές με σημαντικές αποκλίσεις σ’ αυτήν τη μέτρηση. Πάντως, οι σύγχρονοι ιθαγενείς της Μεσοαμερικανικής περιοχής εξακολουθούν να βασίζουν την καθημερινότητά τους στο αρχαίο ημερολόγιο των προγόνων τους. Σ’ αυτό το σημείο, όμως, θα πρέπει ν’ αναφέρουμε ότι ο Απολινάριο Τσίλε Πιστούν (Apolinario Chile Pixtun) –ένας γηραιός σοφός Μάγια της εποχής μας-, όπως και ο Μεξικανός αρχαιολόγος Γκιγέρμο Μπερνάλ (Guillermo Bernal), πιστεύουν ότι η έννοια της «Αποκάλυψης» είναι καθαρά «Δυτική» και δεν υφίσταται στη νοοτροπία των Αμερινδών. Οι σύγχρονοι ινδιάνοι ασχολούνται περισσότερο με την πρόβλεψη των καιρικών συνθηκών που τους επιτρέπουν να σπέρνουν και να θερίζουν αποτελεσματικότερα τη γη τους. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν στις μέρες μας ορισμένοι σαμάνοι, δηλαδή μάγοι-αστρολόγοι-θεραπευτές, οι οποίοι κερδίζουν τα προς το ζην στις λατινοαμερικανικές μεγαλουπόλεις καταστρώνοντας μαντικούς πίνακες για τη μελλοντική ζωή των φτωχών και αδαών πελατών τους.
Σύμφωνα μ’ αυτούς, η αστρολογία (κι όχι η αστρονομία) βασίζεται σε 20 ήλιους, δηλαδή ζώδια, και σε 13 συνοδευτικούς αριθμούς για το καθένα, που ονομάζονται «συμπαντικοί παλμοί». Ο πολλαπλασιασμός αυτών των δύο αριθμητικών στοιχείων δίνει ως αποτέλεσμα τον αριθμό 260, δηλαδή τις ημέρες του ιερού κύκλου τσολ κ’ιν.
Η σοβαρότερη πλευρά της αστρολογίας -οποιουδήποτε πολιτισμού- περιορίζεται στην περιγραφή και την ανάλυση των στοιχείων του ανθρώπινου χαρακτήρα, σύμφωνα με τη χρονική περίοδο της γέννησής του και τα ιστορικά πλαίσια του χώρου και του χρόνου της διαβίωσής του.
Στις γεωγραφικές συντεταγμένες της περιοχής των Μάγια, στην Κεντρική Αμερική, η αλλαγή του ημερολογιακού έτους γίνεται στις 26 Ιουλίου του αντίστοιχου ημερολογίου των Μάγια. Όσοι λοιπόν -ανεξαρτήτως τόπου- έχουν γεννηθεί πριν από αυτήν την ημερομηνία, θα πρέπει να κάνουν τους υπολογισμούς τους μετρώντας ένα χρόνο νωρίτερα. Έτσι, εάν κάποιος γεννήθηκε στις 24 Φεβρουαρίου του έτους 1966, θα πρέπει να μετατρέψει αυτήν την ημερομηνία σε 24/02/1965, αφαιρώντας ένα χρόνο. Το ίδιο θα συμβεί και με τη χρονολογία 10 Φεβρουαρίου 2000: θα υπολογιστεί ως 1999. Αν όμως, κάποιος έχει ημερομηνία γέννησης τη 15η Σεπτεμβρίου του 1965, δεν πρέπει να κάνει καμία μετατροπή στον υπολογισμό του.
Είδαμε, λοιπόν, ότι οι Μάγια διέθεταν 3 βασικά ημερολόγια, από τα οποία το τσολ κ’ιν χρησίμευε για το ζωδιακό κύκλο. Με τη μακρά μέτρηση, όμως, υπολόγιζαν τις κινήσεις των αστερισμών: θεωρείται κατόρθωμα το γεγονός ότι το έτος 355 π.Χ., είχαν υπολογίσει την ακριβή ημερομηνία και χρονολογία του θερινού ηλιοστασίου, στις 21 Δεκεμβρίου του έτους 2012 μ.Χ., δηλαδή 2.367 χρόνια νωρίτερα! Βέβαια, μεταγενέστερα, υπήρξαν αποκλίσεις σ’ αυτήν την ημερομηνία, οι οποίες εμπλουτίστηκαν με προφητείες και θεωρίες που αγγίζουν τα άκρα… Πάντα συνέβαινε αυτό στην ιστορία της Ανθρωπότητας. Στις διάφορες πόλεις-κράτη των Μάγια, οι ιερείς/αστρονόμοι έδιναν διαφορετικά αποτελέσματα στους υπολογισμούς τους. (Άλλωστε, το γεγονός ήταν πολύ μακρινό για εκείνους. Ίσως να μην τους ενδιέφερε άμεσα, όσο εμάς…) Στον επιβλητικό αρχαιολογικό χώρο Παλένκε (Palenque), μέσα στη ζούγκλα του νοτιοανατολικού Μεξικού, και συγκεκριμένα στον υπόγειο νεκρικό θάλαμο της Πυραμίδας των Επιγραφών, βρίσκεται η επιτύμβια πλάκα του βασιλιά Πακάλ (Pakal), στην οποία απεικονίζεται ο ίδιος πάνω σ’ ένα ιδιαίτερα περίπλοκο σχήμα, το οποίο ο Ελβετός συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας Έριχ φον Νταίνικεν (Erich von Däniken) βιάστηκε να ερμηνεύσει ως «διαστημόπλοιο», ενώ η επιστήμη της εθνολογίας το συσχετίζει με το ιερό δέντρο της ζωής, στο οποίο ο βασιλιάς αναρριχάται για να φτάσει στη μετά θάνατον ζωή.
Πράγματι, το δέντρο υπήρξε σημαντικό σύμβολο της δημιουργίας στον πολιτισμό των Μάγια –όπως και σε άλλους πολιτισμούς. Συμβόλιζε τον άξονα από τη Γη ως τον ουρανό (axis mundi) και είχε τις ρίζες του στον Κάτω Κόσμο. Αυτός ο κοσμικός άξονας συναντάται σε όλες σχεδόν τις θρησκευτικές μυθολογίες της υφηλίου και εμφανίζεται άλλοτε με αρσενική υπόσταση, ως ιερός φαλλός, κι άλλοτε με θηλυκή, ως ομφάλιος λώρος, όπως στην περίπτωση του δελφικού ομφαλού της Γης· Είναι το δέντρο της φώτησης μπόντι ( बोधि bodhi) στον ινδικό Βουδισμό και το ηφαίστειο Φούτζι Γιάμα ( 富士山 Fuji Yama) στον ιαπωνικό Σιντοϊσμό, είναι επίσης ο χριστιανικός σταυρός και η πέτρα Καάμπα ( الكعبة al-Kaʿbah) του Ισλάμ. Το δέντρο Υγγντρασίλ ( Yggdrasill) των Βίκινγκς, η στήλη της Αξούμ ( አክሱም Axum) στην Αιθιοπία και τα τοτέμ των βορειοαμερικανών ιθαγενών. Πύργοι, παγόδες, πυραμίδες και σκάλες –όπως εκείνες του Τεοτιχουακάν (Teotihuacán), καλάμια μπαμπού, στήλες καπνού και άλλα φυσικά ή τεχνητά αντικείμενα του σαμανισμού, συμβολίζουν την ένωση του ουρανού με τη Γη. Για τους Μάγια, ο κορμός αυτού του κοσμικού δέντρου, είναι ένας στυλιζαρισμένος κροκόδειλος, ή κατ’ άλλους αναλυτές, ο ομφάλιος λώρος που συνδέει το βασιλιά με τις ουράνιες δυνάμεις. Αυτό το Δέντρο της Ζωής αναπαριστάται από το «Λευκό Δρόμο» (Sak be), δηλαδή τον Γαλαξία. Σ’ ένα οστό του 8ου αι. μ.Χ., από το Τικάλ (Tikal) της Γουατεμάλας, είναι ζωγραφισμένο (εγχάρακτο) ένα πλοίο με επιβάτες διάφορους θεούς, το οποίο βυθίζεται στο Γαλαξία, και γύρω από την εικόνα υπάρχουν ημερολογιακοί υπολογισμοί, ενώ στο Τορτουγέρο (Tortuguero, Tabasco), του νοτιοανατολικού Μεξικού, βρίσκεται μία επιγραφή του 7ου αι. μ.Χ., -γνωστή στους αρχαιολόγους ως «Μνημείο 6», η οποία, αναφέρει:
Tzuhtz-(a)j-oom u(y)-uxlajuun pik
Το δέκατο τρίτο μπακ’τούν θα τελειώσει
(ta) ChanAjawux(-te') Uniiw.
(στις) 4 αχάου, την 3η του ουνίιου [3 K'ank'in].
Uht-oomEk'-...
Σκοτάδι … θα πέσει
Y-em(al) ... Bolon Yookte' K'uh ta-chak-ma...
(Θα επέλθει) η κάθοδος(?) του Μπολόν Γιοοκτέ’ Κ’ουχ στο μεγάλο
<ή κόκκινο(?)>...
Με βάση, λοιπόν, παρόμοιες ενδείξεις, έχει αναπτυχθεί μία ολόκληρη παραφιλολογία γύρω από την ολική καταστροφή του Κόσμου στις 21 Δεκεμβρίου του 2012 μ.Χ., στην οποίαν αναφέρονται και 7 «προφητείες»:
☼ Η πρώτη μιλά για τον άχρονο χρόνο, δηλαδή για τα 20 χρόνια που προηγήθηκαν του 2012. Κατά τα 7 πρώτα, η ανθρωπότητα θα λάμβανε σημαντικές γνώσεις, ενώ στα 13 τελευταία, θα αντιμετωπίζαμε μία εποχή σκοτεινή, όπου θα έπρεπε να κατανοήσουμε την κοσμική ενότητα.
☼ Στη δεύτερη προφητεία αναφέρεται ότι μετά την ηλιακή έκλειψη της 11ης Αυγούστου του 1999, το γένος των ανθρώπων θα βίωνε ριζικές αλλαγές, και αντιμετωπίζοντας τους φόβους και τα μίση μας, θα έπρεπε να επιλέξουμε το δρόμο μας ανάμεσα στο Καλό και στο Κακό.
☼ Η τρίτη προφητεύει την απότομη άνοδο της θερμοκρασίας του πλανήτη μας, η οποία θα προκαλέσει μεγάλες καταστροφές:
☼ σύμφωνα με την τέταρτη προφητεία, οι πάγοι στους πόλους της Γης θα λιώσουν και μεγάλες παράκτιες πόλεις θα πλημμυρίσουν.
(Θα πρέπει, βέβαια, να παραδεχτούμε ότι αυτό το φαινόμενο έχει ήδη κάνει την εμφάνισή του, λόγω της τρύπας του όζοντος και της έκλυσης καυσαερίων, που δημιουργούν το φαινόμενο του θερμοκηπίου.)
☼ Η πέμπτη λέει ότι θα επέλθει ύφεση οικονομική, πολιτική και γενικότερα κοινωνική· οι άνθρωποι θ’ αναγκαστούν ν’ αλλάξουν νοοτροπία.
☼ Στην έκτη προφητεία διαβάζουμε ότι ένας κομήτης θα συγκρουστεί με τη Γη, καταστρέφοντας τα πάντα.
☼ Τέλος, η έβδομη, μας προειδοποιεί για την ανάγκη να βρούμε την εσωτερική γαλήνη και ν’ αποκτήσουμε μία συμπαντική συνείδηση.
Οι σύγχρονοι επιστήμονες γνωρίζουν, βέβαια, ότι οι ηλιακές κηλίδες επιρρεάζουν τη Φύση στον πλανήτη μας κάθε έντεκα χρόνια και επίσης ότι κάθε μερικές χιλιάδες χρόνια, οι μαγνητικοί πόλοι της Γης μετατοπίζονται, προκαλώντας κλιματικές μεταβολές.
Λαμβάνοντας υπ’ όψιν αυτά τα επιστημονικά στοιχεία, κατανοούμε ότι οι λεγόμενες 7 προφητείες των Μάγια, αποτελούν ένα εσχατολογικό κείμενο, από το οποίο, όμως, η σύγχρονη –αλλά και η μελλοντική- Ανθρωπότητα μπορεί να αποκομίσει ένα δίδαγμα:
Nα συνειδητοποιήσουμε ότι είμαστε όλοι μέρη ενός μεγάλου οργανισμού –που ονομάζεται Φύση-, και ν’ ακολουθήσουμε ένα νέο δρόμο προς την εξέλιξη, έχοντας πάντα ως σύμβουλό μας τη σύνεση και το σεβασμό στο συνάνθρωπο, στον πλανήτη μας και σ’ ολόκληρο το σύμπαν.
Αυτά είναι τα οφέλη που προσφέρουν τα μυθολογικά και λογοτεχνικά κείμενα των αρχαίων λαών, εν γένει, και ιδιαίτερα το Πόπολ Βουχ των Μάγια.
Αργότερα, βέβαια, ανέτειλε ένα άλλο «Σότσιτλκουίκατλ» (xóčiλkwíkaλ) –ένας διανθισμένος λόγος-, όπως θα έλεγαν και οι Αζτέκοι στο Μεξικό:
-«Το σημαντικότερο πρόβλημά μου ήταν το να καταστρέψω την οριοθετική γραμμή που διαχωρίζει αυτό που φαντάζει πραγματικό από εκείνο που φαίνεται φανταστικό. Γιατί στον κόσμο που προσπαθούσα να δημιουργήσω στο νου μου, αυτό το όριο δεν υπήρχε. Έτσι, χρειαζόμουν έναν τόνο αθώο, που με το ίδιο του το γόητρο θα έκανε πιστευτά τα πράγματα που τόσο λίγο αληθινά φαινόταν, και θα το έκανε αυτό χωρίς να διαταράξει την ενότητα της αφήγησης. Επίσης, το γλωσσικό ιδίωμα ήταν μία εκ βαθέων δυσκολία, επειδή η αλήθεια δεν φαίνεται πραγματική, απλά και μόνο γιατί έτσι είναι, αλλά μέσω του τρόπου με τον οποίον αυτή λέγεται.»[1]
Έτσι είχε κάποτε εξηγήσει ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες[i] το προϊόν της αντίφασης ανάμεσα στα οράματα που συμβιώνουν στη Λατινική Αμερική από τη δεκαετία του 1950, μέχρι και σήμερα: τον πολιτισμό της τεχνολογίας και την κουλτούρα των προλήψεων. (Ή μήπως αυτό συνέβαινε ανέκαθεν; Από τη Δημιουργία του Κόσμου των θεών και των Μάγια;) Ο Άνθρωπος πάντα ανησυχούσε να εκφράσει στιλιστικά το εξωπραγματικό ως κοινό στοιχείο της καθημερινότητας. Όχι για να προκαλέσει τις αισθήσεις και τα συναισθήματα, αλλά μάλλον για να τα εξωτερικεύσει. Είναι –κι αυτό- μία στάση ενώπιον της πραγματικότητας. Πρόκειται, λοιπόν, για το μαγικό ρεαλισμό[ii], τον οποίον βιώνουν λογοτέχνες όπως ο Μιγέλ Άνχελ Αστούριας (Miguel Ángel Asturias)[iii] στη Γουατεμάλα και ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες (Jorge Luis Borges)[iv] στην Αργεντινή, ο Χοσέ Δε Λα Κουάδρα (José de la Cuadra)[v] στον Ισημερινό, ο Αρτούρο Ούσλαρ Πιέτρι (Arturo Uslar Pietri)[vi] στη Βενεζουέλα και ο Πάμπλο Παλάσιο (Pablo Palacio)[vii] στο Εκουαδόρ, ο Χουάν Ρούλφο (Juan Rulfo)[viii] στο Μεξικό, ο Αλέχο Καρπαντιέ (Alejo Carpentier)[ix] στην Κούβα, η Λάουρα Εσκιβέλ (Laura Esquivel)[x] στο Μεξικό, αλλά και πολλοί νεώτεροί τους και λιγότερο γνωστοί στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, όπως ο Εδουάρδο Αντόνιο Πάρρα (Eduardo Antonio Parra)[xi] από το Μεξικό· το μαγικό ρεαλισμό, όμως, το βιώνουν κυρίως οι (σύγχρονοι) λαοί της Λατινικής Αμερικής, στην καθημερινότητά τους, η οποία, παρ’ όλες τις πολιτικο-κοινωνικές αντιξοότητες και τα παράδοξά της, δεν είναι ούτε μηδενιστική, ούτε σουρεαλιστική… Απλά ζει τη «θαυμαστή πραγματικότητα», η οποία, συχνά καταλήγει να χρησιμοποιεί (βλ. καπηλεύεται) τον μαγικό-ρεαλιστικό της λόγο ως όχημα ολοκληρωτικών καθεστώτων.
[1] “Mi problema más importante era destruir la línea de demarcación que separa lo que
parece real de lo que parece fantástico. Porque en el mundo que trataba de evocar, esa barrera no existía. Pero necesitaba un tono inocente, que por su prestigio volviera verosímiles las cosas que menos lo parecían, y que lo hiciera sin perturbar la unidad del relato. También el lenguaje era una dificultad de fondo, pues la verdad no parece verdad simplemente porque lo sea, sino por la forma en que se diga.”
[i] Gabriel José de la Concordia García Márquez (Κολομβία, 1928): Μυθιστοριογράφος, σεναριογράφος και δημοσιογράφος που τιμήθηκε με το βραβείο Νομπέλ λογοτεχνίας το 1982. σημαντικό έργο του: Cien años de soledad [Εκατό χρόνια μοναξιά] (1965-7).
Ως προοίμιο αυτού, συνιστάται η ανάγνωση του έργου: Los funerales de la Mama Grande [Η κηδεία της Μεγάλης Μάμα].
[ii] Realismo mágico: καλλιτεχνικό και λογοτεχνικό είδος των μέσων του ΧΧ αι., που πήρε το όνομά του από το Γερμανό τεχνοκριτικό Franz Roh (Φραντς Ρο), ο οποίος χρησιμοποίησε αυτόν τον όρο για να ερμηνεύσει έναν ζωγραφικό πίνακα που παρουσίαζε την πραγματικότητα παραλλαγμένη. Εμφανίστηκε τη δεκαετία του 1950 –κατά την περίοδο του λατινοαμερικανικού λογοτεχνικού «boom», και αναπτύχθηκε μεταξύ του ’60 & ’70.
[iii] Miguel Ángel Asturias Rosales (Γουατεμάλα, 1899 – Ισπανία, 1974): Μυθιστοριογράφος και ποιητής, που ασχολήθηκε με τη μυθολογία των ιθαγενών Μάγιαs της Γουατεμάλας. Το 1967 τιμήθηκε με το βραβείο Νομπέλ λογοτεχνίας. Σημαντικό έργο του: Hombres de maíz [Άνθρωποι από καλαμπόκι] (1949), Leyendas de Guatemala - Θρύλοι της Γουατεμάλας (1930).
[iv] Jorge Francisco Isidoro Luis Borges (Αργεντινή, 1899 – Ελβετία, 1986): Συγγραφέας, γνωστός για το λαβυρινθώδες στιλ του. Σημαντικό έργο του: El Aleph [Το Άλεφ] (1949).
[v] José de la Cuadra (Ισημερινός, 1903-1941): Δοκιμιογράφος, μυθιστοριογράφος του λογοτεχνικού ρεύματος Grupo de Guayaquil, διδάκτωρ νομικής και διπλωμάτης. Σημαντικό έργο του: La Tigra – Η Τίγρη (1930).
[vi] Arturo Uslar Pietri (Βενεζουέλα, 1906-2001): Συγγραφέας, δημοσιογράφος, τηλεοπτικός παραγωγός, νομικός και πολιτικός. Σημαντικό έργο του: Oficio de difuntos – Νεκρώσιμη Ακολουθία (1976).
[vii] Pablo Palacio (Ισημερινός, 1906-1947): Συγγραφέας και νομικός. Σημαντικό έργο του: Así en la tierra, como en los sueños – Ὡς ἐπὶ τῆς Γῆς, καὶ ἐν τοῖς ὀνείροις (1991).
[viii] Juan Rulfo (Μεξικό, 1918-1986): Συγγραφέας, σεναριογράφος και φωτογράφος. Σημαντικό έργο του: Pedro Páramo (1955).
[ix] Alejo Carpentier y Valmont (Κούβα, 1904-1980): Μυθιστοριογράφος, δοκιμιογράφος και μουσικολόγος. Σημαντικό έργο του: Ecue-yamba-o! (1933).
[x] Laura Esquivel (Μεξικό, 1950): Συγγραφέας του best seller: Como agua para chocolate (1989).
[xi] Eduardo Antonio Parra (Μεξικό, 1965): Μεξικανός συγγραφέας. Σημαντικό έργο του: Los límites de la noche – Τα όρια της νύχτας.