Ανθολογία ποίησης των Ίνκας, Εισαγωγή-Μετάφραση από την Κέτσουα-Σχόλια: Ηλίας Ταμπουράκης, Εκδ. Ροές, Αθήνα, 2007
Ετήσιο Σεμινάριο Λατινοαμερικανικού πολιτισμού του Ηλία Ταμπουράκη στον Όμιλο UNESCO Ν. Πειραιώς & Νήσων, 2004-2005.
Περού: Ίντι και Βιρακότσα = Ήλιος και Νερό,
οι Αυτοκρατορικοί Προστάτες
Στο Ταουάντινσούγιου (Tawantinsuyu)[i] –την Ινκαϊκή Αυτοκρατορία των Τεσσάρων Σημείων του Ορίζοντα- το βασιλικό αξίωμα του Υψηλότατου Άπου Ίνκα (Apu Inka), που παραχωρούσε με κληρονομικό σύστημα ο υπέρτατος Ιερέας, μεταμόρφωνε τον Αυτοκράτορα σε Ίντικ Τσούριν (Intiq Churin), δηλαδή «Γιο του Ηλίου» -ο οποίος αναλάμβανε το ρόλο του διαμεσολαβητή ανάμεσα στις σφαίρες των θεών και των ανθρώπων, και παρείχε εγγύηση για την υλική και ηθική ευμάρεια του λαού του.
Στις αρχές κάθε ηλιακού έτους, όργωνε συμβολικά μ’ ένα χρυσό σκήπτρο ένα κομμάτι άγονης γης. Κατά τις περιόδους των βροχοπτώσεων, σάρωνε -και πάλι συμβολικά- τις ασθένειες έξω από τα όρια της αυτοκρατορίας. Αποτελούσε το συνδετικό κρίκο ανάμεσα στη φυσική και την κοινωνική τάξη.
Η λατρεία του Ήλιου, χαρακτηριστική ανάμεσα στους Ίνκας, είχε επιβληθεί στη συνομοσπονδία του Κούσκο (Qosqo), στο σημερινό Περού, από τον Ίνκα Ρόκα (Inka Roka) – οποίος κατήργησε την παλιότερη λατρεία του θεού των υδάτων Βιρακ’ότσα (Wiraqhocha)[ii], που δημιούργησε τον πανανδικό πολιτισμό μες από τα ιερά ύδατα της λίμνης Τιτικάκα (Titicaca)[iii]. Ο Πατσακούτεκ (Pachakuteq), ο λαμπρότερος απ’ όλους τους αυτοκράτορες των Ίνκας, είχε το δικαίωμα παρέμβασης στο θρησκευτικό δόγμα. Ο Τούπακ Ίνκα Γιουπάνκι (Tupaq Inka Yupanki) απένειμε στον εαυτό του το προνόμιο να εκλέγει τον Υπέρτατο Ιερέα ανάμεσα από τα μέλη της οικογένειάς του. Ο μεταγενέστερος Γουάϋνα Κ’άπακ (Wayna Qhapaq)[iv] πήρε αυτό το αξίωμα για τον εαυτό του, αφού όμως αυτό είχε χάσει πλέον το λόγο ύπαρξής του. Ήταν ο μοναδικός αυτοκράτορας που λατρεύτηκε ως ενσάρκωση του Ηλίου, όπως οι αντίστοιχοι θεοί Κ’ινίτς Αχάου (K’initz Ajaw) των Μάγια και ο Καραΐ (Karaí) των Γουαρανί (guaraní) στην Παραγουάη. Έφτασε, μάλιστα, σε σημείο να καταστρέφει τα ιερά ουάκα (waka)[v], όταν αυτά έδιναν δυσμενείς οιωνούς. Έτσι, η στρατιωτική μοναρχία του μετατράπηκε σε θεοκρατική με τάσεις παγκοσμιοποίησης. Η κρίση που επακολούθησε το θάνατό του διευκόλυνε το καταστροφικό έργο των Ισπανών κατακτητών του 16ου αι.
[i] «Tawantinsuyu (Ταουάντινσούγιου) –η Ενσωμάτωση των Τεσσάρων Περιοχών του Ορίζοντα σε ένα Κράτος, κάτω από μία Κυβέρνηση Ομόσπονδων Κρατιδίων» λέγεται στη γλώσσα κέτσουα/ρουνασίμι (quechua/runasimi) των Ίνκας η περιοχή των Άνδεων (Περού, Βολιβία, βόρεια Χιλή και Αργεντινή, Ισημερινός και νοτιοδυτική Κολομβία). Και οι κάτοικοι αυτής: «panaturantin –η ολοκληρωμένη κοινωνία των αδελφωμένων ανθρώπων». Πρωτεύουσά της ήταν το Κούσκο (Qosqo), που σημαίνει: «ο Ομφαλός του Κόσμου».
(Ανθολογία ποίησης των Ίνκας, εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια: Ηλίας Ταμπουράκης, Εκδ. Ροές, Αθήνα, 2007.)
[ii] Qhonilla T’ijsi Wiraqhocha (Κ’ονίλλια Τ’ίχσι Βίρακ’ότσα): Ο πολιτισμικός ήρωας του πολιτισμού των Ίνκας και των Αϋμάρα. Θεμέλιο των πάντων, κτήτωρ του μένους της αστραπής, και του βρυχηθμού του κεραυνού, κυρίαρχος των υδάτων και δημιουργός της ζωής. Θεϊκή μορφή των Ίνκας –πολιτισμικό δάνειο από τους Αymara-, με λευκή επιδερμίδα και γενειάδα, που ήρθε στις ακτές του Περού από τον Ωκεανό. Στοιχείο ίσως ανάλογο με το Φτερωτό Φίδι Quetzalcóatl των Αζτέκων και τον Kukulk’an των Μάγια –στη Μέση Αμερική. Πιθανώς έχει δεχτεί μετέπειτα επιρροές από τον καθολικισμό.
Campbell Joseph: The hero with a thousand faces, 1949 / Ο Ήρωας με τα χίλια πρόσωπα Ελλην. Μτφρ.: Θ. Σιαφαρίκας, Εκδ. Ιάμβλιχος, Αθήνα, 2001, σσ.: 173-4 (αποσπασματικά):
«[…] Το μυστήριο του φαινομενικά αντιφατικού πατέρα αποδίδεται εκφραστικά στη μορφή μιας μεγάλης θεότητας του προϊστορικού Περού, που ονομάζεται Βιρακ’ότσα. […] Επίσης, σαν θεός του Ηλίου και της καταιγίδας, η σύνθεσή του είναι οικεία. […] Στους Navajo (Anasazi, B. Μεξικό, βλ. σχ. 78), εμφανίζεται με την προσωποποίηση του πατέρα των Δίδυμων Πολεμιστών. Φαίνεται, επίσης, και στο χαρακτήρα του Δία. […] Η ουσία βρίσκεται στο γεγονός πως η χάρη που ξεχύνεται από την ηλιακή πύλη είναι η ίδια με την ενέργεια του κεραυνού, η οποία εκμηδενίζει και ταυτόχρονα παραμένει άφθαρτη: πρόκειται για το φως του Άφθαρτου που καταστρέφει τις αυταπάτες και το οποίο είναι το ίδιο με το δημιουργικό φως. Και αν θέλουμε να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία μιας δευτερεύουσας πολικότητας της φύσης: η απαστράπτουσα φλόγα της ηλιακής λάμψης φαίνεται, επίσης, και στη γονιμοποιητική βροχή˙ η ενέργεια που βρίσκεται πίσω από το θεμελιακό ζεύγος των αντίθετων, φωτιά και νερό, είναι μία και η αυτή.
Όμως, η πιο ασυνήθιστη και βαθυστόχαστη όψη του Βιρακ’ότσα, αυτής της τόσο ευγενικής περουβιανής σύλληψης του συμπαντικού θεού, είναι μια λεπτομέρεια ιδιαίτερα εξατομικευμένη: τα δάκρυα, τα ζωντανά ύδατα, είναι τα δάκρυα του θεού. […] Η θεότητα αυτή παρέχει απλόχερα ζωή στη ζωή, παρ’ όλο που έχει πλήρη επίγνωση της μίζερης ζωής των δημιουργημάτων της, παρ’ όλο που έχει πλήρη συνείδηση των κραυγών του πόνου, της φωτιάς, της παράνοιας του πλανημένου, του αυτοκατεστραμένου, του λάγνου και οργισμένου σύμπαντος της δημιουργίας του. […] Η ουσία του χρόνου είναι ροή, διάλυση της παροδικής ύπαρξης˙ και η ουσία της ζωής είναι χρόνος. Με το έλεος και τη αγάπη του για τις μορφές του χρόνου, αυτός ο άνθρωπος που δημιουργεί ανθρώπους, παρέχει την υποστήριξή του στη θάλασσα της οδύνης˙ επειδή, όμως, έχει συνείδηση των πράξεών του, τα σπερματικά ύδατα της ζωής που προσφέρει είναι τα δάκρυα των ματιών του.
Το παράδοξο της δημιουργίας, η έλευση των μορφών του χρόνου από την αιωνιότητα, αποτελεί το γενετικό μυστικό του πατέρα. Ποτέ δεν μπορεί να ερμηνευθεί με ακρίβεια. Γι’ αυτό και κάθε θεολογικό σύστημα έχει ένα τρωτό σημείο, μία αχίλλειο πτέρνα, που ακούμπησε η μητέρα της ζωής κι έτσι ανατρέπεται η πιθανότητα της τέλειας γνώσης. […]»
«Βίρακ’ότσα» αποκαλούν ακόμα και σήμερα οι ινδιάνοι όσους λευκούς περιφέρονται στα μέρη τους.
[iii] Titicaca –Inti Kjarkas- (Ίνντι Κ’άρκας), τα Ιερά Ύδατα του Ηλίου, η λίμνη με τα 8.549 τετραγωνικά χιλιόμετρα σε υψόμετρο 3.820 μέτρων (!) ανάμεσα στο Περού και τη Βολιβία, είναι μία από τις υψηλότερες πλωτές λίμνες στον κόσμο.
[iv] Ο Αυτοκράτορας Γουάϋνα Κ’άπακ’ (Wayna Qhapaq = Νεαρός Πλούσιος/Ισχυρός) είχε δύο γιους: τον Waskar και τον Ataw Wallpa, τους οποίους είχε αποκτήσει από διαφορετικές συζύγους. Ο πρώτος είχε δυνατή επιρροή στο λαό των νότιων περιοχών του βασιλείου, ενώ ο δεύτερος στο βορρά. Τις έριδες μεταξύ των δύο ετεροθαλών αδελφών για το στέμμα εκμεταλλεύθηκαν οι Ισπανοί κατακτητές για να καταλάβουν την Κ’ακ’αμάρκα (Qaqamarka, Cajamarca), την Πρωτεύουσα του Ταουάν’τινσούγιο (Tawantinsuyo). Είναι τραγικό το γεγονός ότι ο Ουάσκαρ (Waskar) κατέληξε αιχμάλωτος του αδελφού του, του Ατάου Γουάλλπα (Ataw Wallpa), ενώ κι εκείνος ήταν, με τη σειρά του, αιχμάλωτος του Francisco Pizarro. Εν τέλει, στις 29 Αυγούστου του 1533, κι ενώ ο Ισπανός κατακτητής είχε λάβει τα λάφυρα σε χρυσό και σε ασήμι –που του είχε υποσχεθεί ο Ίνκα- εκτέλεσε τον Αταουάλπα (Atahualpa) δι’ απαγχονισμού.
(Ανθολογία ποίησης των Ίνκας, εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια: Ηλίας Ταμπουράκης, Εκδ. Ροές, Αθήνα, 2007.)
[v] Waka (ουάκα) σημαίνει θεοποιημένο στοιχείο της Φύσης.
Στις αρχές κάθε ηλιακού έτους, όργωνε συμβολικά μ’ ένα χρυσό σκήπτρο ένα κομμάτι άγονης γης. Κατά τις περιόδους των βροχοπτώσεων, σάρωνε -και πάλι συμβολικά- τις ασθένειες έξω από τα όρια της αυτοκρατορίας. Αποτελούσε το συνδετικό κρίκο ανάμεσα στη φυσική και την κοινωνική τάξη.
Η λατρεία του Ήλιου, χαρακτηριστική ανάμεσα στους Ίνκας, είχε επιβληθεί στη συνομοσπονδία του Κούσκο (Qosqo), στο σημερινό Περού, από τον Ίνκα Ρόκα (Inka Roka) – οποίος κατήργησε την παλιότερη λατρεία του θεού των υδάτων Βιρακ’ότσα (Wiraqhocha)[ii], που δημιούργησε τον πανανδικό πολιτισμό μες από τα ιερά ύδατα της λίμνης Τιτικάκα (Titicaca)[iii]. Ο Πατσακούτεκ (Pachakuteq), ο λαμπρότερος απ’ όλους τους αυτοκράτορες των Ίνκας, είχε το δικαίωμα παρέμβασης στο θρησκευτικό δόγμα. Ο Τούπακ Ίνκα Γιουπάνκι (Tupaq Inka Yupanki) απένειμε στον εαυτό του το προνόμιο να εκλέγει τον Υπέρτατο Ιερέα ανάμεσα από τα μέλη της οικογένειάς του. Ο μεταγενέστερος Γουάϋνα Κ’άπακ (Wayna Qhapaq)[iv] πήρε αυτό το αξίωμα για τον εαυτό του, αφού όμως αυτό είχε χάσει πλέον το λόγο ύπαρξής του. Ήταν ο μοναδικός αυτοκράτορας που λατρεύτηκε ως ενσάρκωση του Ηλίου, όπως οι αντίστοιχοι θεοί Κ’ινίτς Αχάου (K’initz Ajaw) των Μάγια και ο Καραΐ (Karaí) των Γουαρανί (guaraní) στην Παραγουάη. Έφτασε, μάλιστα, σε σημείο να καταστρέφει τα ιερά ουάκα (waka)[v], όταν αυτά έδιναν δυσμενείς οιωνούς. Έτσι, η στρατιωτική μοναρχία του μετατράπηκε σε θεοκρατική με τάσεις παγκοσμιοποίησης. Η κρίση που επακολούθησε το θάνατό του διευκόλυνε το καταστροφικό έργο των Ισπανών κατακτητών του 16ου αι.
[i] «Tawantinsuyu (Ταουάντινσούγιου) –η Ενσωμάτωση των Τεσσάρων Περιοχών του Ορίζοντα σε ένα Κράτος, κάτω από μία Κυβέρνηση Ομόσπονδων Κρατιδίων» λέγεται στη γλώσσα κέτσουα/ρουνασίμι (quechua/runasimi) των Ίνκας η περιοχή των Άνδεων (Περού, Βολιβία, βόρεια Χιλή και Αργεντινή, Ισημερινός και νοτιοδυτική Κολομβία). Και οι κάτοικοι αυτής: «panaturantin –η ολοκληρωμένη κοινωνία των αδελφωμένων ανθρώπων». Πρωτεύουσά της ήταν το Κούσκο (Qosqo), που σημαίνει: «ο Ομφαλός του Κόσμου».
(Ανθολογία ποίησης των Ίνκας, εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια: Ηλίας Ταμπουράκης, Εκδ. Ροές, Αθήνα, 2007.)
[ii] Qhonilla T’ijsi Wiraqhocha (Κ’ονίλλια Τ’ίχσι Βίρακ’ότσα): Ο πολιτισμικός ήρωας του πολιτισμού των Ίνκας και των Αϋμάρα. Θεμέλιο των πάντων, κτήτωρ του μένους της αστραπής, και του βρυχηθμού του κεραυνού, κυρίαρχος των υδάτων και δημιουργός της ζωής. Θεϊκή μορφή των Ίνκας –πολιτισμικό δάνειο από τους Αymara-, με λευκή επιδερμίδα και γενειάδα, που ήρθε στις ακτές του Περού από τον Ωκεανό. Στοιχείο ίσως ανάλογο με το Φτερωτό Φίδι Quetzalcóatl των Αζτέκων και τον Kukulk’an των Μάγια –στη Μέση Αμερική. Πιθανώς έχει δεχτεί μετέπειτα επιρροές από τον καθολικισμό.
Campbell Joseph: The hero with a thousand faces, 1949 / Ο Ήρωας με τα χίλια πρόσωπα Ελλην. Μτφρ.: Θ. Σιαφαρίκας, Εκδ. Ιάμβλιχος, Αθήνα, 2001, σσ.: 173-4 (αποσπασματικά):
«[…] Το μυστήριο του φαινομενικά αντιφατικού πατέρα αποδίδεται εκφραστικά στη μορφή μιας μεγάλης θεότητας του προϊστορικού Περού, που ονομάζεται Βιρακ’ότσα. […] Επίσης, σαν θεός του Ηλίου και της καταιγίδας, η σύνθεσή του είναι οικεία. […] Στους Navajo (Anasazi, B. Μεξικό, βλ. σχ. 78), εμφανίζεται με την προσωποποίηση του πατέρα των Δίδυμων Πολεμιστών. Φαίνεται, επίσης, και στο χαρακτήρα του Δία. […] Η ουσία βρίσκεται στο γεγονός πως η χάρη που ξεχύνεται από την ηλιακή πύλη είναι η ίδια με την ενέργεια του κεραυνού, η οποία εκμηδενίζει και ταυτόχρονα παραμένει άφθαρτη: πρόκειται για το φως του Άφθαρτου που καταστρέφει τις αυταπάτες και το οποίο είναι το ίδιο με το δημιουργικό φως. Και αν θέλουμε να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία μιας δευτερεύουσας πολικότητας της φύσης: η απαστράπτουσα φλόγα της ηλιακής λάμψης φαίνεται, επίσης, και στη γονιμοποιητική βροχή˙ η ενέργεια που βρίσκεται πίσω από το θεμελιακό ζεύγος των αντίθετων, φωτιά και νερό, είναι μία και η αυτή.
Όμως, η πιο ασυνήθιστη και βαθυστόχαστη όψη του Βιρακ’ότσα, αυτής της τόσο ευγενικής περουβιανής σύλληψης του συμπαντικού θεού, είναι μια λεπτομέρεια ιδιαίτερα εξατομικευμένη: τα δάκρυα, τα ζωντανά ύδατα, είναι τα δάκρυα του θεού. […] Η θεότητα αυτή παρέχει απλόχερα ζωή στη ζωή, παρ’ όλο που έχει πλήρη επίγνωση της μίζερης ζωής των δημιουργημάτων της, παρ’ όλο που έχει πλήρη συνείδηση των κραυγών του πόνου, της φωτιάς, της παράνοιας του πλανημένου, του αυτοκατεστραμένου, του λάγνου και οργισμένου σύμπαντος της δημιουργίας του. […] Η ουσία του χρόνου είναι ροή, διάλυση της παροδικής ύπαρξης˙ και η ουσία της ζωής είναι χρόνος. Με το έλεος και τη αγάπη του για τις μορφές του χρόνου, αυτός ο άνθρωπος που δημιουργεί ανθρώπους, παρέχει την υποστήριξή του στη θάλασσα της οδύνης˙ επειδή, όμως, έχει συνείδηση των πράξεών του, τα σπερματικά ύδατα της ζωής που προσφέρει είναι τα δάκρυα των ματιών του.
Το παράδοξο της δημιουργίας, η έλευση των μορφών του χρόνου από την αιωνιότητα, αποτελεί το γενετικό μυστικό του πατέρα. Ποτέ δεν μπορεί να ερμηνευθεί με ακρίβεια. Γι’ αυτό και κάθε θεολογικό σύστημα έχει ένα τρωτό σημείο, μία αχίλλειο πτέρνα, που ακούμπησε η μητέρα της ζωής κι έτσι ανατρέπεται η πιθανότητα της τέλειας γνώσης. […]»
«Βίρακ’ότσα» αποκαλούν ακόμα και σήμερα οι ινδιάνοι όσους λευκούς περιφέρονται στα μέρη τους.
[iii] Titicaca –Inti Kjarkas- (Ίνντι Κ’άρκας), τα Ιερά Ύδατα του Ηλίου, η λίμνη με τα 8.549 τετραγωνικά χιλιόμετρα σε υψόμετρο 3.820 μέτρων (!) ανάμεσα στο Περού και τη Βολιβία, είναι μία από τις υψηλότερες πλωτές λίμνες στον κόσμο.
[iv] Ο Αυτοκράτορας Γουάϋνα Κ’άπακ’ (Wayna Qhapaq = Νεαρός Πλούσιος/Ισχυρός) είχε δύο γιους: τον Waskar και τον Ataw Wallpa, τους οποίους είχε αποκτήσει από διαφορετικές συζύγους. Ο πρώτος είχε δυνατή επιρροή στο λαό των νότιων περιοχών του βασιλείου, ενώ ο δεύτερος στο βορρά. Τις έριδες μεταξύ των δύο ετεροθαλών αδελφών για το στέμμα εκμεταλλεύθηκαν οι Ισπανοί κατακτητές για να καταλάβουν την Κ’ακ’αμάρκα (Qaqamarka, Cajamarca), την Πρωτεύουσα του Ταουάν’τινσούγιο (Tawantinsuyo). Είναι τραγικό το γεγονός ότι ο Ουάσκαρ (Waskar) κατέληξε αιχμάλωτος του αδελφού του, του Ατάου Γουάλλπα (Ataw Wallpa), ενώ κι εκείνος ήταν, με τη σειρά του, αιχμάλωτος του Francisco Pizarro. Εν τέλει, στις 29 Αυγούστου του 1533, κι ενώ ο Ισπανός κατακτητής είχε λάβει τα λάφυρα σε χρυσό και σε ασήμι –που του είχε υποσχεθεί ο Ίνκα- εκτέλεσε τον Αταουάλπα (Atahualpa) δι’ απαγχονισμού.
(Ανθολογία ποίησης των Ίνκας, εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια: Ηλίας Ταμπουράκης, Εκδ. Ροές, Αθήνα, 2007.)
[v] Waka (ουάκα) σημαίνει θεοποιημένο στοιχείο της Φύσης.