_
ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΤΗΣ ΚΙΝΕΖΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ
ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ
Επίκουρος, Zen και αλεξανδρινά αγάλματα του Βούδα.
☼ Στην εποχή της γενικευμένης κρίσης, της οικονομικής, αλλά κυρίως εκείνης των ιδεών, το παρελθόν του ανθρώπινου γένους είναι ένας καλός τρόπος για να αναζητήσουμε δεδομένα προς σκέψη και προβληματισμό.
☼ Έτσι λοιπόν, ας ορίσουμε κάποια στοιχεία, προκειμένου να αποφύγουμε τις πελαγοδρομήσεις, και να γνωρίσουμε τους πολιτισμούς της Κίνας και της Ελλάδας –ίσως κάπως τετριμμένους, πλέον- από μία άλλη οπτική γωνία, με προοπτικές νέων, άγνωστων και πιθανώς εντυπωσιακών εικόνων και ήχων, που ελπίζω οτι με λίγα λόγια θα μας αφήσουν υλικό για προσωπική επεξεργασία.
☼ Σε αυτήν την προσέγγιση των δύο πολιτισμών, δεν θα προσπαθήσουμε να εξομοιώσουμε απλοϊκά τις σκεπτομορφές της πανανθρώπινης διανόησης· δεν υποστηρίζουμε, άλλωστε, τις ψυχαναγκαστικές κραυγές ορισμένων υπερεθνικιστών που διατείνονται ότι… «Ἐν ἀρχῆ ἦν ἡ Ἑλλὰς». Οι πολιτισμοί ακολουθούν –κατά κάποιον τρόπο- παράλληλες πορείες. Αυτή η ανάλυση προτείνει την πιθανότητα μίας παρόμοιας σκέψης ανάμεσα στους λαούς, η οποία τους οδηγεί σε συγκεκριμένους κοινωνικοπολιτικούς σχηματισμούς, ακολουθώντας, όμως, διαφορετικούς δρόμους· δρόμους που ανοίγονται μέσα στη Φύση που τους τρέφει: ζούγλες και πάγους, ερήμους, βουνά και θάλασσες.
Η αλήθεια που εμπεριέχεται σε οποιοδήποτε θρησκευτικό δόγμα είναι τόσο παραλλαγμένη και συγκαλυμμένη συστηματικά», λέει ο ψυχίατρος Ζίγκμουντ Φρόυντ[i], «έτσι ώστε το μεγαλύτερο μέρος της Ανθρωπότητας να μην μπορεί να την αναγνωρίσει.» Αυτό ακριβώς συμβαίνει όταν εξηγούμε σ’ ένα παιδί ότι ένας πελαργός φέρνει τα μωρά στον κόσμο. Μαθαίνοντας να αποκρυπτογραφούμε τα συμβολικά γλωσσικά ιδιώματα, θα είναι ευκολότερο να κατανοήσουμε και να διαδώσουμε την αρχαία σοφία. «Μία είναι η Αλήθεια, όμως οι σοφοί της δίνουν πολλά ονόματα», γράφουν οι Βέδδες, τα ιερά κείμενα του Ινδουϊσμού.[ii] Η θρησκεία, η φιλοσοφία, οι τέχνες, η κοινωνική δομή του ανθρώπου όλων των εποχών, κάθε τεχνολογική κι επιστημονική εφεύρεση ή ανακάλυψη, αλλά και τα όνειρα, πηγάζουν από το μαγικό κύκλο των μύθων, και είναι οι ψυχολογικές βάσεις των γλωσσών. Οι σύγχρονοι ψυχίατροι είναι οι κυρίαρχοι του βασιλείου της μυθολογίας, του μυστικισμού και της δύναμης του λόγου, λέει ο Αμερικανός αναλυτής της παγκόσμιας μυθολογίας Τζόζεφ Κάμπελ[iii].
☼ Πολιτισμός· civilización ή cultura; Ο Γερμανός φιλόσοφος Σπένγκλερ[iv] διατύπωσε τον πολιτισμό με την έννοια “civilisation” ως το πεπρωμένο μίας κουλτούρας. Ο Αυστραλός αρχαιολόγος Τσάιλντ[v] τον θέτει μεταξύ δύο «επαναστάσεων»: της αγροτικής του νεολιθικού ανθρώπου (με την αγροκαλλιέργεια και την κτηνοτροφία), και της αστικής (με τον τροχό). Αργότερα πρόσθεσε και το κριτήριο της γραφής. Ο Βρετανός ιστορικός Τόυνμπη[vi] μίλησε για μεταλλαγή ή μετατυπία του ενός όρου μέσα στον άλλον. Ο Γάλλος συνάδελφός του, ο Μπρωντέλ,[vii] εξισώνει έναν «αληθινό» πολιτισμό με μία «γνήσια» κουλτούρα. Ο Φελίπε Φερνάντες Αρμέστο[viii], του Παν/μίου της Οξφόρδης –σχετικά νεώτερο αίμα στον τομέα της εθνολογίας- διατείνεται ότι οι κοινωνίες μπορούν να κριθούν στο κατά πόσον είναι πολιτισμένες, μόνο ερευνώντας την αλληλεπίδρασή τους με το φυσικό τους περιβάλλον. Ο Βρετανός ιστορικός της τέχνης Κέννεθ Κλαρκ[ix], πάντως, λέει ότι μετά από μελέτες μιας ολόκληρης ζωής, δε γνωρίζει τι είναι πολιτισμός, αλλά τον αναγνωρίζει όταν τον βλέπει ή τον αισθάνεται με μία από τις πέντε ανθρώπινες αισθήσεις. Αρχαίος ελληνικός και κινεζικός πολιτισμός, ο νομικός μας πολιτισμός, θαλάσσιοι πολιτισμοί, βουδιστικός πολιτισμός και ο διατροφικός πολιτισμός του ριζιού στην Ινδοκίνα, μπορούν να στηρίξουν την οντότητα της κουλτούρας –με τη σημασία και τη δημιουργική σπουδαιότητα του καθημερινού modusvivendi, του αρχέγονου αλλά και σύγχρονου. Κουλτούρα και πολιτισμός: υποσύνολα τα μεν των δε, προϊόντα της Φύσης, αλλά και της ανθρώπινης διανόησης, αποτελούν ιδρυτές λαών κινεζικών, ινδικών και ελληνικών, και σχηματίζουν τη φιλοσοφία της Μεσογείου και της Άπω Ανατολής.
☼ Τι είναι τέχνη; Το σύνολο της ανθρώπινης δημιουργίας με βάση την πνευματική κατανόηση, επεξεργασία και ανάπλαση, κοινών εμπειριών της καθημερινής ζωής σε σχέση με το κοινωνικό, πολιτισμικό, ιστορικό και γεωγραφικό πλαίσιο στο οποίο διέπονται, ονομάζεται τέχνη. Η διαδικασία, η οργάνωση, η έμπνευση με σκοπό την προσπάθεια αποτύπωσης των αισθήσεων αλλά και των συναισθημάτων, αποτελούν βασικό στοιχείο έκφρασης της Τέχνης. Η τέχνη βασίζεται στην εμπειρία και στο ταλέντο. Αποτελεί έναν ευρύτερης ερμηνείας όρο που χρησιμοποιείται για να περιγράψουμε την διαδικασία, της οποίας προϊόν είναι κάτι το μη φυσικό, το οποίο ακολουθεί τους κανόνες του δημιουργού. Κατά συνέπεια όροι με κοινή ρίζα όπως τεχνικό, τεχνίτης, καλλιτέχνης αποδίδονται σε ανθρώπινες δημιουργίες, τρόπους έκφρασης και δραστηριότητες αυθαίρετες με τη ροπή του φυσικού κόσμου. Στον Δυτικό κόσμο η τέχνη περιγράφεται ως art, από το Λατινικό ars που εν μέρει σημαίνει "διακανονίζω, διευθετώ". Καλές τέχνες: Αρχιτεκτονική, Γλυπτική, Ζωγραφική, Ποίηση, Μουσική, Χορός, Κινηματογράφος (έβδομη τέχνη), Οπτικοακουστικές Τέχνες. Επίσης, Θέατρο, Όπερα, Λογοτεχνία, Χαρακτική, Φωτογραφία (όγδοη τέχνη), Κόμικς (λεγόμενη ένατη τέχνη). Τέχνη, όμως, τελικά είναι ίσως η έκφραση του ανθρώπου που επιδέχεται προσωπικές ερμηνείες.
☼ Η Ιστορία, λέει ο Φελίπε Φερνάντες Αρμέστο, είναι μάλλον ένα [νοερό] κυνήγι του ανθρώπου, γιατί το παρελθόν δεν γίνεται αντιληπτό από τις αισθήσεις μας.
☼ Σκοπός μας σε αυτήν τη σύντομη συνάντηση είναι να ερευνήσουμε και να κατανοήσουμε τον αγνωστικισμό της τελευταίας περιόδου του αρχαίου ελληνισμού και την απουσία μίας συγκεκριμένης θεότητας στον ινδοκινεζικό πολιτισμό. Έτσι θα δημιουργήσουμε έναν διαπολιτισμικό διάλογο ανάμεσα στο παρόν και στο παρελθόν, ο οποίος θα βασιστεί στην ανεκτικότητα και στην ελεύθερη έκφραση της σκέψης. Όχι, όμως, σε ακρότητες. Έτσι, θα κατανοήσουμε τις διαφορές, αλλά και τις ομοιότητες αυτών των δύο εκπληκτικών εθνών. Σκοπός μας δεν είναι να ξεκινήσουμε από ένα επιθυμητό αποτέλεσμα και να παρουσιάσουμε βολικές για μας ενδείξεις, αλλά να κατευθυνθούμε προς δρόμους παράλληλους: τον ιστορικό συγκρητισμό ανάμεσα στην ελληνική φιλοσοφία και στις μεθόδους της Ασίας, και τη σύγκλιση της λογικής του Παγκόσμιου Ανθρώπου, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από την Τέχνη.
☼ Ο Βουδισμός Μαχαγιάνα, που βασίζεται στη διδασκαλία του Σιντάρτα Γκωτάμα, θεωρείται περισσότερο μία φιλοσοφική μέθοδος, παρά ένα δόγμα. Είναι μία μέθοδος που θα μπορούσε να συγκριθεί με την επιστήμη, και να διαφοροποιηθεί από το χριστιανισμό, δεδομένου οτι πάντοτε πορεύεται προς την εύρεση της αλήθειας μέσω των ερωτημάτων, χωρίς προκαταλήψεις και με πλήρη ελευθερία κριτικής και αμφισβήτησης των θεωριών του παρελθόντος.
☼ Ο Επικουρισμός είναι ένα φιλοσοφικό σύστημα που ενθαρρύνει την έρευνα για μία ζωή ποιοτική, η οποία θα βασίζεται στην διαρκή ευτυχία. Αυτό επιτυγχάνεται μέ την αταραξία, δηλαδή την αποφυγή του ψυχικού πόνου που προκαλούν οι επιθυμίες που δεν είναι ούτε φυσικές, ούτε αναγκαίες. Η επιτομή του επικουρισμού εμπεριέχεται στις 40 «Κύριες Δόξες», δηλαδή τα αποφθέγματα του Επίκουρου.
☼ Όπως όλες οι σχολές του Βουδισμού, το Ζεν –αυτή η παράδοση της Μάχαγιάνα- έχει τις ρίζες του στην Ινδία, απ’ όπου, μέσω Κίνας, πέρασε στην Ιαπωνία, και από κει έγινε δημοφιλές στον ευρωπαϊκό κόσμο και στην Αμερική. Η λέξη σημαίνει «διαλογισμός». Αναπτύχθηκε τον 6ο αι. μ.Χ., δηλαδή 1.000 χρόνια μετά τη διδασκαλία του Επίκουρου, και σε μία περιοχή που απέχει 7.500 χιλιόμετρα από την Ελλάδα. Η διδασκαλία του συγκεντρώνεται στις σούτρας, τα ιερά κείμενα του Βουδισμού, των οποίων το όνομα σημαίνει: «συζητήσεις».
Στην Ελληνιστική περίοδο, που ακολούθησε μετά το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου τον 4ο αι. π.Χ., τα «σύνορα» ανάμεσα στους πολιτισμούς ήταν πλέον ανοιχτά, και η κοινωνία πολύγλωσση. Έτσι, νέες θρησκείες εισέρχονται από το μικρασιατικό χώρο για να επιμειχθούν με το ελληνικό στοιχείο και να δημιουργήσουν έναν φιλοσοφικό συγκρητισμό, βασισμένο στο σκεπτισκισμό μπροστά σε κάθε πίστη. Μία παγόσμια αντίληψη, λοιπόν, λαμβάνει χώρα στη συλλογική διανόηση, για να καλύψει το κενό της πολιτιστικής παρακμής και της απαισιοδοξίας.
☼ Παγκοσμιοποίηση είναι η αυτονόμηση όλων εκείνων των παραμέτρων (όπως η οικονομία, η επικοινωνία κλπ), οι οποίες μέχρι πρόσφατα (πριν μερικές δεκαετίες) επεδίωκαν να έχουν σύνορα μέσα σε ένα κράτος-προστάτη. Παράμετροι που τείνουν να ελευθερώνονται και να διαχέονται, ακολουθώντας την παγκοσμιοποίηση, είναι το εμπόριο, η κοινωνική δομή, η τεχνολογία, η κουλτούρα, το πολιτικό σύστημα, η γνώση κλπ. Ο όρος συχνά χρησιμοποιείται στην επιχειρηματολόγηση για την ανάγκη μιας νέας καθολικού τύπου ηγεμονίας στον κόσμο. Παρόμοιου τύπου παγκοσμιοποιήσεις παρατηρούμε στην ιστορική πορεία της Ανθρωπότητας σε όλους τους μεγάλους πολιτισμούς, όπως σε εκείνον του Τσιν Σι Ηουάνγκ Τι, του 1ου Κινέζου Αυτοκράτορα που –σύμφωνα με την παράδοση- ένωσε τα επί μέρους βασίλεια της Άπω Ανατολής κατά τη δική μας Κυκλαδική περίοδο, δηλαδή 2.500 χρόνια π.Χ., ή εκείνον του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ένα ακόμη παράδειγμα αρχαίας παγοσμιοποίησης, παρατηρείται στην Αυτοκρατορία των Ίνκας, η οποία, άνθισε στη Νότια Αμερική γύρω στο δεύτερο μισό της περιόδου που αντιστοιχεί στον ευρωπαϊκό Μεσαίωνα.
☼ Τον 4ο αι. π.Χ., με την άφιξη του Μ. Αλεξάνδρου στην Ασία, αναπτύχθηκε ένας συγκρητισμός, δηλαδή μία ανάμειξη των δύο πολιτισμών: ττου Ελληνιστικού και του Βουδιστικού. Είναι γνωστό, βέβαια, το γεγονός οτι ο πολιτισμικός υβριδισμός προβάλλει ενδιαφέροντα στοιχεία, όμως στις φλέβες του ρέει πόνος. Και αυτή η ελληνο-βουδιστική κουλτούρα, διέσχισε την Ινδία και την Κίνα κι έφτασε ως την Κορέα και την Ιαπωνία, επιρρεάζοντας τη φιλοσοφική σκέψη και τις τέχνες, αμφίπλευρα. Αυτός ο υβριδικός πολιτισμός διατηρήθηκε ζωντανός μέχρι και την εισβολή του Ισλάμ στην Ασία, τον 8ο αι.
Όταν βρισκόταν στην εφηβεία, ο Επίκουρος είχε ακούσει κάποιον δάσκαλο στην Αγορά να λέει οτι «Ἐν ἀρχῆ ἦν τὸ χᾶος», και τότε τον ρώτησε: Και το χάος, από πού γεννήθηκε; Το έτος 309, ο Επίκουρος ίδρυσε τον Κήπο, όπου δίδαξε τη φιλοσοφία του, που ονομαζόταν Επικούρειος Αίρεσις. Εκεί συμετείχαν εξ ίσου άνδρες και γυναίκες, σκλάβοι, εταίρες και κύναιδοι, οι οποίοι ασκούσαν τις αξίες της φιλίας και της αισθητικής, πράγμα που απετέλεσε νεωτερισμό για τα αρχαία ελληνικά δεδομένα.
Η μέθοδος Ζεν του Βουδισμού επιρρεάστηκε από ένα άλλο κινέζικο φιλοσοφικό ρεύμα του 6ου αι. π.Χ., τον Ταοϊσμό. Ένα μεγάλο μέρος των κινεζικών λέξεων είναι ταυτόχρονα ουσιαστικά και ρήματα, κι έτσι, όποιος σκέφτεται στην κινεζική γλώσσα δεν έχει καμία δυσκολία να δει οτι τα αντικείμενα είναι ταυτόχρονα και συμβάντα, και οτι ο κόσμος μας είναι μία συλλογή από εξελισσόμενες διαδικασίες και οντότητες. Επομένως, η λέξη tao (σημαίνει: όνομα, νόημα, οδός, πνεύμα, αιτία, θεός, νόμος, αυτό, ένα, ον, μη-ον, απόλυτο, ατελεύτητο, αμετάβλητο, είναι, νους, ενέργεια, αρμονία, λόγος, ακολουθώ, προχωρώ, κατευθύνω, προέρχομαι, επικοινωνώ, λέω. Δηλώνει, λοιπόν, τον τρόπο επικοινωνίας με τα πνεύματα. Όμως, η καλύτερη ερμηνεία του tao είναι «ενέργεια σε εξέλιξη». Ενέργεια, σε μία αγνή, ανοργάνωτη κατάσταση, όπως το Ε στη θεωρία της σχετικότητας του Άϊνστάιν, και ενέργεια στις αμέτρητες, προσωρινές καταστάσεις της δομής, που συμβολίζονται από το m της ίδιας εξίσωσης: E = mc² όπου Ε=ενέργεια, m = μάζα, c = ταχύτητα του φωτός.
☼ Καθώς πρόκειται για διδασκαλία που βασίζεται στη συνειδητοποίηση του εφήμερου κάθε κατάστασης ή αντικειμένου –στην απουσία, πιο συγκεκριμένα, κάθε «θεμελίου»- ηχεί παράδοξα το να ορίζει κανείς, όπως συμβαίνει με το χριστιανισμό, μία αιώνια ουσία του βουδισμού, η οποία απλώς θα μεταβαλλόταν ελαφρά, αναλόγως με το περιβάλλον. Ο βουδισμός, λοιπόν, όπως και κάθε φιλοσοφία που μεταβάλλεται σε θρησκεία, η οποία με τη σειρά της γίνεται διοικητικό μέσον, προμήθευε επί αιώνες στο Θιβέτ τους άρχοντές του, στην Κίνα τους τραπεζίτες της και στην Ιαπωνία τους πολεμιστές της. Ο βουδισμός περιγράφεται ως πνευματικός ανθρωπισμός, δηλαδή φιλοσοφικό ρεύμα που έχει ως κέντρο τον Άνθρωπο, και όχι το Θεό, τους θεούς ή τον κόσμο. Ο Βούδας, δηλαδή Φωτισμένος πρώην πρίγκιπας Σιντάρτα Γκωτάμα, εγκαταλείποντας το πριγκηπικό του αξίωμα στα ανάκτορα του Λουμπίνι, κάπου στο Νεπάλ του 5ου ή 6ου αι. π.Χ., συνειδητοποίησε τη «φωνή της χρυσής τομής», ένα είδος συμβιβασμού ανάμεσα στον ηδονισμό και στον ασκητισμό.
☼ Παράλληλα με αυτήν την αντίληψη, ο Επίκουρος είπε: «Θέλει ο Θεός να αποτρέψει το κακό και δεν μπορεί;Τότε δεν είναι παντοδύναμος…Μπορεί να το αποτρέψει, αλλά δεν το επιθυμεί;Τότε είναι κακός…Είναι και ικανός και το επιθυμεί;Τότε από πού προέρχεται το κακό;Μήπως δεν μπορεί και δεν το θέλει;Τότε γιατί τον αποκαλούμε Θεό;»
☼ Ας συκρίνουμε, σε αυτό το σημείο, τα φιλοσοφικά αυτά ρεύματα της Ελλάδας και της Άπω Ανατολής, δηλαδή το βουδισμό, τον ταοϊσμό, τον ηδονισμό, τον ασκητισμό και τον επικουρισμό:
☼ Ενώ ο ασκητισμός είναι θρησκευτικό δόγμα που επιδιώκει την κάθαρση του πνεύματος μέσω της άρνησης των υλικών ηδονών, η Κυρηναϊκή σχολή, που ιδρύθηκε στη βόρεια Αφρική από τον μαθητή του Σωκράτη, τον Αρίστιππο κατά τον 5ο αι. π.Χ., βασιζόταν στον ηδονισμό. Ο κλάδος του ηδονισμού που υποστήριζε ο Θεόδωρος ο Άθεος, δίδασκε οτι το υπέρτατο αγαθό της ανθρώπινης ζωής είναι η απόκτηση της ευτυχίας και η αποφυγή της δυστυχίας. Η ευτυχία αποτελεί καρπό της φρονιμότητας, ενώ η δυστυχία είναι απόρροια της βλακείας. Η φρονιμότητα και η δικαιοσύνη είναι αγαθά, και οτιδήποτε αντιτίθεται σε αυτά ενέχει πόνο.
☼ Από την άλλη πλευρά, ο βουδισμός λέει ότι: «η γέννηση είναι πόνος, τα γηρατειά είναι πόνος, η αρρώστεια είναι πόνος, ο θάνατος είναι πόνος, η ένωση με το άτομο που δεν αγαπάμε είναι πόνος, ο χωρισμός από τον άνθρωπο που αγαπάμε είναι πόνος, το να μην μας ποθούν είναι πόνος...» Η βουδιστική λέξη «νιρβάνα» εμπεριέχει τις έννοιες της ηρεμίας και της εσωτερικής ειρήνης. Ο άνθρωπος που βρίσκεται σε νιρβάνα, παρομοιάζεται με τη σβησμένη φωτιά, της οποίας η καύσιμη ύλη έχει εξαντληθεί. Και αυτή η ύλη συμβολίζει την εσφαλμένη ιδέα του Εγώ, η οποία προκαλεί, αλλά και προκαλείται από τη γέννηση και το θάνατο, την ανάγκη και την επιθυμία, τη συνείδηση και την άγνοια, την πλεονεξία, το μίσος και τη σύγχιση. Πάνω σε αυτά, η Αμερικανίδα ανθρωπολόγος Μπένεντικτ Ρουθ –η οποία, μετά το τέλος του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, είχε μελετήσει την ιαπωνική ιδιοσυγκρασία, έγραψε οτι ενώ η μεγαλύτερη ανησυχία του «Δυτικού» ανθρώπου είναι να κυνηγάει τη δόξα, το κύριο μέλημα των ασιατών είναι η αποφυγή της απαξίωσής τους από το κοινωνικό σύνολο. Λέει το Τάο Τε Τσινγκ ότι η εύνοια και η δυσμένεια φέρνουν ταραχή. Οι τιμές είναι πηγή βασάνων. Ο Επίκουρος υποστηρίζει οτι ο άνθρωπος δεν πρέπει να προσανατολίζεται στον κυνισμό, δηλαδή στην απόρριψη κάθε υλικής αναζήτησης, ούτε και στην παντελή ένδεια, την οποία υποστηρίζουν ο κοφουκιανισμός και ο χριστιανισμός. Ο γνήσιος επικούριος ευχαριστιέται με την τιμή που του κάνουν οι άλλοι, όμως, δεν την αποζητά.
☼ Ο ταοϊσμός, πάλι, διδάσκει να ελευθερωθούμε από την υπεροψία, τα πάθη, τους χρησιμοθηρικούς καλούς τρόπους και την υπέρμετρη φιλοδοξία.
☼ Ο επικουρισμός λέει με λίγα λόγια οτι οποιαδήποτε ηδονή είναι ανεκτή, εφ όσον δεν προκαλεί πόνο στους άλλους, ή και σε εμάς τους ίδιους, προκειμένου να την αποκτήσουμε. Τίποτα το μεμπτό δεν υπάρχει στο να απολαμβάνουμε τις διάφορες ηδονές. Κάθε άλλο, μάλιστα. Το θέμα είναι το τίμημα που πληρώνουμε γι’αυτές. Διακρίνει, μάλιστα, τις επιθυμίες, σε:
Α) φυσικές και αναγκαίες, όπως: την τροφή, την υγεία και την κατοικία,
Β) φυσικές και όχι αναγκαίες, όπως: τη συνουσία, τη διασκέδαση και την παιδεία,
Γ) ούτε φυσικές, ούτε αναγκαίες, όπως: το χρήμα και τα υλικά αγαθά.
Λέει, μάλιστα, ότι η σταθερή κατάσταση της καλής διάθεσης είναι η ευτυχία, γιατί το μεγάλο πρόβλημα είναι η διάρκεια. Είναι, λοιπόν, στο χέρι μας η λύση των προβλημάτων μας. Και όταν λέμε λύσεις, εννούμε προτάσεις με άμεση πρακτική αξία, που να στοχεύουν όχι στο απώτερο μέλλον ή μετά θάνατον, όπως ισχυρίζεται ο χριστιανισμός, αλλά στην εδώ και τώρα ευτυχία, την πεμπτουσία της ανθρώπινης ύπαρξης. Απευθύνεται, επομένως, σε όσους δεν μπορούν να αντισταθούν στη γοητεία της αληθινής ευτυχίας. Η αληθινή ελευθερία, όμως –όπως λέει και ο Χάρης Λύτας[x]- έχει πολύ περισσότερους εχθρούς, παρά φίλους. Γι’ αυτό, προτιμήσαμε, στα σχολεία μας, τη δύναμη που πιθηκίζει το μεγαλείο, πρώτα τον Αλέξανδρο κι έπειτα τους Ρωμαίους κατακτητές, που με μοναδική μικρότητα μας δίδαξαν να θαυμάζουμε. Είναι πασίγνωστο οτι χωρίς φόβους, ανασφάλειες και ταραχές, δεν είναι εύκολο να χειραγωγηθεί ο κόσμος. Και αυτό συμβαίνει σήμερα... Και ο νοών, νοείτω... Δεν είναι τυχαίο το γεγονός οτι οι εκμεταλλευτές, οι καταπιεστές και όσοι προκαλούν τρόμο συμβαίνει να είναι από τους πιο φανατικούς υπερασπιστές ενός θεού, που πνίγει την ελεύθερη σκέψη και πράξη, όπως το χριστιανοδημοκρατικό κόμμα της κας. Merkel, ή τα ισλαμικά φονταμενταλιστικά κινήματα, που μ’ ένα παραδείσιο χαμόγελο τινάζουν στον αέρα, μαζί με τον θλιβερό εαυτό τους, όποιον βρεθεί στο τυφλό στόχαστρό τους. Κι ένας ελεύθερος άνθρωπος, για την ευτυχία του, ξέρει καλά πως είναι ανόητο να ζητάει κανείς από τους θεούς αυτά που μπορεί να προσφέρει ο ίδιος στον εαυτό του. Μπορεί, δηλαδή, μια μεγάλη παγκόσμια κρίση στην αγορά να προκαλέσει μεγάλη ακρίβεια στα αγαθά και νευρικότητα στα χρηματιστήρια και στις επιχειρήσεις, αλλά και δυσκολίες στην κάλυψη των αναγκών και των επιθυμιών του κόσμου, κυρίως στις χαμηλόμισθες μάζες των μεγαλουπόλεων, όμως αυτό ελάχιστα ή καθόλου δεν αγγίζει όσους δε ζουν για το κέρδος και είναι ολιγαρκείς. Και αν κάποιος κοιτάξει ερευνητικά γύρω του με όρεξη για ελευθερία και όχι για πλούτη και φιλοδοξίες, θα δει οτι υπάρχουν στα μέτρα του πολλά ελεύθερα επαγγέλματα, χωρίς αφεντικά που λίγο ή πολύ θα τον καταδυναστεύουν. Κι όπως έλεγε και ο Επίκουρος: «αρκεί ένας κηπάκος, σύκα, λίγο τυρί και τρείς τέσσερις καλοί φίλοι.»
☼ Εννοείται οτι καθόλου δεν ενδιαφέρουν έναν ελεύθερο άνθρωπο οι προβλέψεις για το μέλλον, σε αντίθεση με όσους –και δεν είναι λίγοι-, γεμάτοι ταραχή, καταφεύγουν σε φανταστικούς κι ανόητους λαβύρινθους, με το να τρέχουν σε μάντεις και αστρολόγους, να διαβάζουν τι τους λένε κάθε μέρα τα ζώδιά τους ή να αγωνιούν και να ψάχνουν τα όνειρα της κάθε νύχτας τους, ανίκανοι να δουν κατάματα την πραγματικότητα και να αποφασίσουν μόνοι τους για τις ίδιες τους τις πράξεις. Αυτοί ξοδεύουν τον χρόνο τους σε προετοιμασίες που τάχα θα τους επιτρέψουν να χαρούν το απώτερο μέλλον τους...
☼ Και όμως! Στην Κίνα, αυτό που εμείς λατρεύουμε ως αιτιότητα, περνά σχεδόν απαρατήρητο, ενώ ο κινέζικος νους εστιάζει κυρίως στις συμπτώσεις. Έτσι έγραψε ο Κάρλ Γιουνγκ[xi], ο Ελβετός ψυχολόγος, ο οποίος πρότεινε τα αρχέτυπα στην ψυχολογία και μελέτησε μαζί με τον Ρίτσαρντ Βίλχελμ[xii] το Ι Τσινγκ, το αρχαιότερο βιβλίο του κόσμου, ηλικίας άνω των 6.000 ετών που ξεκίνησε στην Κίνα ως προφορική παράδοση. Πρόκειται για ένα σύνολο 64 μικρών ποιημάτων, τα οποία περιέχουν λέξεις-κλειδιά, που αναλύουν τον χαρακτήρα του ατόμου που ζητά τη συμβουλή του και –χωρίς να του δώσουν ψευδείς ελπίδες για ένα ανύπαρκτο μέλλον- του ανοίγουν δρόμους (που ήδη υπάρχουν στο υποσυνείδητο, αλλά εκείνος, λόγω της κούρασης που του επιβάλλει η ταλαιπωρημένη ζωή του, δεν μπορεί να τους διακρίνει.) Είναι, δηλαδή, μυθολογικά θέματα, σύμβολα ριζωμένα στην παγκόσμια ιστορία της ανθρωπότητας ή ψυχικές αντιδράσεις εξαιρετικής σφοδρότητας που υποδεικνύουν τη συμμετοχή βαθύτερων ψυχικών στρωμάτων και εκδηλώνονται συνήθως στο υλικό που παρέχουν τα όνειρα, οι φαντασιώσεις και τα οράματα, υπερβαίνοντας την προσωπική σφαίρα και εμπλέκοντας τα περιεχόμενα του συλλογικού ασυνείδητου. Αυτά τα κεντρικά θέματα και σύμβολα ασκούν σύμφωνα με την άποψη του Κ. Γιουνγκ καθοριστική επιρροή στην ψυχική ζωή ως σύνολο, ελέγχοντας τον ανθρώπινο κύκλο ζωής. Καθώς ωριμάζουμε ως υπάρξεις, τα αρχέτυπα ξεδιπλώνονται μέσω μιας προγραμματισμένης ακολουθίας, την οποία ο Γιουνγκ αποκάλεσε στάδια της ζωής. Κάθε στάδιο της ζωής εκπροσωπείται από ένα νέο σύνολο αρχετυπικών εικόνων που αναζητούν την εκπλήρωσή τους στη δράση. Στα στάδια περιλαμβάνεται η παιδική ηλικία, η ερωτοτροπία, ο γάμος, όπως και η προετοιμασία για το θάνατο. Ας δούμε, όμως, τι έχει συμβεί ιστορικά και ανθρωπολογικά σε αυτήν την περίπτωση. Πολλά πράγματα, λόγω κάποιας παρεκλίνουσας ερμηνείας, είναι παρεξηγημένα. Ένα από αυτά είναι και η μαγεία. Τι σημαίνει, αλήθεια, μαγεία; Είναι μία οποιαδήποτε θρησκεία μετά την ημερομηνία λήξης της... Η σκέψη του ανθρώπου εξελίσσεται είτε σε φιλοσοφία, είτε σε θρησκεία. Πολλές φορές, μάλιστα, περνάει από τη μία στην άλλη ως εξελικτικό επίπεδο. Κάθε πολιτισμός, όμως, αφού φτάσει στο υψηλότερο σημείο της ανάπτυξής του, ακολουθεί μία πτωτική πορεία, η οποία μπορεί να οφείλεται σε καταστροφή του κοινωνικού του ιστού, είτε λόγω πολεμικής εισβολής εχθρών, είτε λόγω μεγάλης εμβέλειας φυσικών φαινομένων. Συνεπώς, και η θρησκεία μετουσιώνεται σε μυθολογία, επίσημη, η οποία διδάσκεται από το εκάστοτε εκπαιδευτικό σύστημα. Όσο, όμως το βιωτικό επίπεδο του λαού πέφτει, η μυθολογία του μεταλλάσσεται σε θρύλο. Και όταν ο λαός αγγίξει το κατώτατο επίπεδο κοινωνικής καταστροφής, τότε ο θρύλος γίνεται μαγεία. Μαγεία λευκή για τη θεραπεία, μαύρη για το θάνατο, κόκκινη για τον έρωτα, πράσινη για τη συγκομιδή... Και αυτό συμβαίνει γιατί το μορφωτικό επίπεδο και η οικονομική κατάσταση των πολιτών δεν τους επιτρέπει να καταφύγουν στην επιστήμη, η οποία, μάλιστα, όσο κι αν ερευνά το άγνωστο, πάντα αφήνει ένα κενό γνώσης, ως κερκόπορτα για την εισβολή μεταφυσικών αντιλήψεων, που μόνο λαογραφική αξία μπορούν να έχουν... Με αυτόν τον τρόπο, το Ι Τσινγκ, ξεκίνησε με τη μορφή λαϊκής ποίησης για τη διαχείρηση της Φύσης και του Ανθρώπου, πέρασε να γίνει φιλοσοφία των κομφουκιανιστών, οι οποίοι έδιναν έμφαση στην ηθική της κρατικής διοίκησης, συνέχισε την πορεία του ως θρησκευτικό-πνευματικού περιεχομένου κείμενο των κινέζων σαμάνων, που είχαν το ρόλο των ιερέων-θεραπευτών και μάγων, κατέληξε ως βιβλίο λαϊκής αστρο-μαντείας/μαγείας, και αναστήθηκε ως εγχειρίδιο αυτοψυχανάλυσης, θα λέγαμε, από τον Γιουνγκ.
☼ Λειτουργεί με κλαδάκια ή νομίσματα, που με τελετουργικό τρόπο μας οδηγούν στην καταγραφή κάποιων εξαγραμμάτων, τα οποία βρίσκονται σήμερα στη σημαία της Κορέας μαζί με τα σύμβολα του γιν και του γιανγκ –των θετικών και των αρνητικών δυνάμεων- και αυτά με τη σειρά τους σχηματίζουν αρχαϊκά κινέζικα ιδεογράμματα, τα οποία ερμήνευσε ο σινολόγος Βίλχελμ με έγκυρο τρόπο. Θα πρέπει, όμως, η ερώτηση που θέτουμε για συμβουλή να είναι σαφής και σοβαρή. Να περιέχει όλα τα γραμματικά και συντακτικά στοιχεία της γλώσσας μας: ποιος-κάνει-τι-πώς-πότε και γιατί, έτσι ώστε τη στιγμή της ρίψης των νομισμάτων να αυτοσυγκεντρωθούμε σε αυτά τα στοιχεία και να εκμαιεύσουμε από τον ίδιο μας τον εαυτό την απάντηση. Το παν είναι να πούμε στον εαυτό μας τις αλήθειες που δεν τολμάμε να παραδεχτούμε.
Ένας πιθανός χρησμός του Ι Τσινγκ, μπορεί να λέει τα εξής:
☼
18. Ιδεόγραμμα Ku: Εργασία επιδιόρθωσης σε αυτό που έχει καταστραφεί.
Απεικόνιση: Ο ήπιος άνεμος πνέει χαμηλά πάνω απ’ το βουνό.
Η εικόνα της αποσύνθεσης.
Έτσι ο ανώτερος άνθρωπος ξυπνάει τους ανθρώπους κι ενισχύει το πνεύμα τους.
Εδώ, υπάρχουν αρχετυπικά σύμβολα: «Ανώτερος Άνθρωπος» σημαίνει εκείνος που έχει κατορθώσει να ζει με επικούρειο ή βουδιστικό τρόπο, δηλαδή με διαρκή ηδονή λόγω της αταραξίας που προσφέρει η απουσία του ψυχικού και σωματικού πόνου.
Κριτική: Η κατάστασή σου έχει φτάσει σε επικίνδυνο σημείο. Τα πράγματα στη ζωή σου έχουν αποδιοργανωθεί λόγω της αδράνειάς σου και της έλλειψης προσοχής στις λεπτομέρειες. Αυτό το εξάγραμμα ερμηνεύεται ως αποσύνθεση, όμως δεν απέχει πολύ από την ελπίδα. Εάν πάρεις στα χέρια σου τον έλεγχο των σχέσεών σου, εάν δουλέψεις σκληρά πάνω σ’ αυτό και κάνεις προσεκτικά βήματα, βασισμένα στις λεπτομέρειες, θα μπορέσεις να εξαλείψεις από τη ζωή σου την αποσύνθεση και να σταθείς γερά στα πόδια σου. Εάν κοιτάξεις προς τα πίσω την προσωπική ιστορία της ζωής σου, θα διακρίνεις τα λάθη που σ’ έφεραν ως εδώ, και θα προχωρήσεις σταθερά προς τη βελτίωση. Έτσι θα αναγεννηθείς.
Γραμμές αλλαγών: 9 στην 3η θέση: πρόσεξε μήπως με τον υπερβάλλοντα ενθουσιασμό προξενήσεις πόνο στους άλλους.
Το Ι Τσινγκ, λοιπόν λειτουργεί με μία μέθοδο επιλεκτικής μνήμης των στιγμιαίων ψυχικών μας καταστάσεων.
☼ Γύρω από την ανησυχία του ανθρώπου για το μέλλον του, γνωστή είναι η τετραφάρμακος, δηλαδή οι τέσσερις "αρχές" που πρόβαλλε ο Επίκουρος: «Ο θεός δεν είναι για φόβο (γιατί η θεϊκή δύναμη δεν απειλεί εκ φύσεως), ο θάνατος δεν προκαλεί ανησυχία (γιατί δεν υπάρχει μετά θάνατον ζωή) και το καλό (ό,τι πραγματικά χρειαζόμαστε) εύκολα αποκτιέται, το δε κακό αντέχεται (ό,τι μας κάνει να υποφέρουμε, εύκολα μπορούμε να το υπομείνουμε).»
☼ Ο βουδισμός περιγράφεται ως ένα σύστημα αθρωποκεντρικό, το οποίο δεν εστιάζει σε ένα θεό, ούτε σε διάφορες θεότητες. Σύμφωνα με τους βουδιστές, οι θεοί αποτελούν όργανα για τη διδασκαλία μίας σειράς ψευδών περιστάσεων, τις οποίες δεν πρέπει να λαμβάνουμε υπ’ όψιν. Μία από τις σημαντικότερες τεχνικές διαλογισμού του Ζεν, είναι τα «κοάν», δηλαδή ορισμένα προβλήματα που θέτει με προφορικό τρόπο ο βουδιστής δάσκαλος στο μαθητή του, έτσι ώστε εκείνος να περάσει σε υψηλότερο επίπεδο προόδου. Πολλά από τα κοάν ηχούν παράδοξα, ακραία και παράλογα. Η απάντηση δίνεται από τον μαθητή, αφού αυτός αποσπαστεί από την συμβατική σκέψη και «διαβάσει» ανάμεσα στις λέξεις τις βαθύτερες έννοιες. Αυτή η απάντηση μπορεί να δωθεί είτε με προφορικό τρόπο, είτε μέσω ενός μορφασμού ή μίας χειρονομίας. Στον βουδιστικό πολιτισμό, δεν είναι απαραίτητο ο μαθητής να διδάσκεται από δάσκαλό του, αλλά κυρίως να μαθαίνει από τον ίδιο του τον εαυτό. Είναι, δηλαδή ένα είδος αρχαίου ελληνικού εμπειρισμού, μία μορφή Σωκρατικής αυτογνωσίας. Λέει ένα κοάν: «ποιος είναι ο ήχος ενός μόνο χεριού που χειροκροτάει;» Κι ένα άλλο: «Ποιά ήταν η μορφή σου πριν γεννηθείς;» Ενώ το Τάο Τε Τσινγκ λέει για την επίγνωση, οτι το να γνωρίζεις οτι δεν γνωρίζεις είναι η πραγματική σοφία. Να φαντάζεσαι οτι γνωρίζεις είναι αρρώστια. Όταν παραδεχτείς την αρρώστεια μπορείς να θεραπευτείς.
☼ Όμοια, μία από τις Κύριες Δόξες του Επίκουρου, εξηγεί: Ο θάνατος δεν έχει καμία σχέση με εμάς. Γιατί αυτό που βρίσκεται σε διάλυση, δεν έχει αίσθηση, κι ότι δεν έχει αίσθηση, δεν μας αφορά πια. Και λέει άλλη μία: «Όποιος με τον καλύτερο τρόπο αντιμετωπίζει την ανασφάλεια από τα έξω πράγματα, εξοικιώνεται με όσα μπορεί. Και με όσα δεν μπορεί, φροντίζει τουλάχιστον να μην τα κάνει εχθρούς του. Με όσα, όμως, δεν μπορεί να κάνει κάτι τέτοιο, διακόπτει κάθε επαφή μαζί τους και αποβάλλει κάθε τι που θα τον οδηγούσε σε αυτά.»
☼ Συγκριτικά, το Τάο Τε Τσινγκ αναφέρει οτι ο συνετός γυρεύει οτι αισθάνεται, όχι οτι τον γοητεύει.
☼ Ο Επίκουρος, ως γνήσιος αναρχικός της αρχαιότητας, έλεγε οτι αυτάρκεια και η αναρχία είναι οι μεγαλύτεροι καρποί της αυτονομίας. Και αυτή η σκέψη του επιρρέασε τον Γερμανό φιλόσοφο Χέγγελ και τον Μαρξ.
☼ Το Ζεν, παράλληλα με τον Επίκουρο, μας παρακινούν να εστιάσουμε την προσοχή μας στο CarpeDiem, δηλαδή στην λατινική ρήση: «Άδραξε το σήμερα και μην εμπιστεύεσαι το αύριο.»
☼ Στον τομέα των τεχνών, η φιλοσοφία του Ζεν έχει πολύμορφες εκφράσεις στην κηπουρική και στην ανθοδετική, στην τελετή του τσαγιού, στη ζωγραφική και την καλλιγραφία, στην ποίηση, το θέατρο και την τέχνη του χαρτιού. Ακόμη και στον κινηματογράφο, παρατηρούμε στοιχεία του ζεν στην ταινία «Το Τόξο», του Κορεάτη Κιμ Κι Ντουκ[xiii].
☼ Αυτά τα παράλληλα στοιχεία, λοιπόν, δημιούργησαν έναν μοναδικό, ενδιαφέροντα υβριδικό ελληνο-βουδιστικό πολιτισμό, ο οποίος πρωτοαναφέρεται στην ινδοκινεζική «Μιλίντα Πάνα», ένα κείμενο που σε σανσκριτική γλώσσα παρουσιάζει τον Έλληνα βασιλιά Μένανδρο να συζητά σε πλατωνικό ύφος με τον βουδιστή μοναχό Ναγγασένα.
☼ Νομίσματα με αναφορές στο Βούδα με ελληνικό αλφάβητο έχουν βρεθεί στο Κουσάν της Κεντρικής Ασίας, ενώ απεικονίσεις του Δούρειου ίππου της Τροίας, αλλά και Διονυσιακές σκηνές λατρείας εμφανίζονται σε περιοχές της ασιατικής ηπείρου. Σημαντικά είναι και τα Ινδο-Κορινθιακά κιονόκρανα.
☼ Αυτά τα γεγονότα συμβαίνουν μέχρι το 2ο αι. μ.Χ., όταν βουδιστές μοναχοί από το Κουσάν επισκέπτονται το Λούογιάνγκ της Κίνας και κηρύσσουν στον κινεζικό λαό των Χαν το βουδισμό Μαχαγιάνα. Εκεί μεταφέρουν την ανθρωπομορφική απεικόνειση του Βούδα με το αλεξανδρινό πρόσωπο, δημιούργημα της περιοχής Γκαντάρα του βόρειου Πακιστάν. Θα πρέπει να αναφέρουμε εδώ, οτι πριν από αυτήν την περίοδο, ο βουδισμός ήταν «ανεικονικός». Οι Έλληνες, λόγω της λατρείας που έδειχναν στις εικαστικές φόρμες, παρέκαμψαν αυτόν τον ασιατικό αυστηρό θρησκευτικό περιορισμό, και δημιούργησαν τον Ηλιακό Θεό-Βασιλιά Απόλλωνα με τα χαρακτηριστικά του Βούδα!
☼ Πολλά είναι τα στυλιστικά στοιχεία αυτών των αναπαραστάσεων: ο χιτώνας, το contraposto, δηλαδή η όρθια στάση του σώματος με το βάρος να πέφτει στο ένα πόδι, έτσι ώστε οι ώμοι και τα χέρια να μην ακολουθούν την ίδια ευθεία με τους γοφούς και τα πόδια, η σγουρή, μεσογειακή κόμη με τον βουδιστικό κότσο, ο ελληνικός ιδεαλιστικός ρεαλισμός στην έκφραση του προσώπου –το απολλώνειο χαμόγελο του Βούδα- ο οποίος επιτρέπει μία βαθύτερη κατανόηση της βουδιστικής φώτησης, και γενικότερα ο νατουραλισμός, δηλαδή η φυσική απεικόνιση.
☼ Μεσόγειος και Άπω Ανατολή, Ελλάδα και Κίνα, Πέλλα και Γκαντάρα, Μέγας Αλέξανδρος και Βούδας, Ηλιακός Θεός και Πεφωτισμένος, Ζεν και επικουρισμός, εσωτερική ηρεμία και carpediem, συναντώνται στο Δρόμο του Μεταξιού και δίνουν για 1.000 χρόνια νέα σχήματα στην σκέψη του Αρχαίου Κόσμου.
☼ Η διαδρομή αυτού του παράξενου πολιτισμού ακολούθησε τα εξής βήματα: Πέλλα - Βακτριανή – Αφγανιστάν – Κουσάν – Γκαντάρα (Πακιστάν) – Μαδούρα (Ινδία) – Γκούπτα – Ταρίμ (έρημος Τακλαμακάν, Κίνα) – Λούογιάνγκ – Κορέα – Ιαπωνία.
[i]SigmundSlomoFreud (Τσεχία, 1856 – Αγγλία, 1939): Εβραϊκής καταγωγής Αυστριακός ψυχίατρος.
[ii] Βέδδες (Σανσκριτικά: वेद véda, "Γνώση"): Ιερά κείμενα του Ινδουισμού από το 1.500 π.Χ. Το ουσιαστικό προέρχεται από την ινδοευρωπαϊκή λέξη u̯eidos, που έχει κοινή ρίζα με την ελληνική: εἶδος. Ομώνυμο θεωρείται το 1ο και το 3ο πρόσωπο του ενικού του αορίστου οριστικής:: véda = (ϝ)οἶδα // ἰδέα, όπως και το λατινικό ρήμα video = βλέπω.
(Pokorny's 1959 Indogermanisches etymologisches Wörterbuch.)
[iii]JosephCampbell, (Η.Π.Α., 1904-1987): Μυθολόγος, δάσκαλος και μεγάλος οραματιστής. Δίδαξε συγκριτική μυθολογία στο SarahLorensCollege της Νέας Υόρκης. Σημαντικό έργο του: TheHerowithathousandfaces [Ο Ήρωας με τα χίλια πρόσωπα], (μτφρ. Θεόδωρος Σιαφαρίκας, Εκδ. Ιάμβλιχος, Αθήνα, 2001.)
[iv] Spengler, Oswald Arnold Gottfried (Γερμανία, 1880-1936): Γερμανός ιστορικός και φιλόσοφος.
[v]Childe, VereGordon: (Αυστραλία, 1892-1957): Αυστραλός αρχαιολόγος.
[vi]Toynbee, ArnoldJoseph (Μ. Βρετανία, 1889-1975): Βρετανός ιστορικός και φιλόσοφος.
[vii]Braudel, Fernand (Γαλλία, 1902-1985): Γάλλος ιστορικός.
[viii]FernándezArmesto, Felipe (Μ. Βρετανία, 1950): Βρετανός ιστορικός.
[ix] Kenneth McKenzie Clark, Baron Clark, (Μ. Βρετανία, 1903-1983): Βρετανός ιστορικός της τέχνης.
[x] Λύτας, Χάρης: Λάθε βιώσας, Κέδρος, Αθήνα 2004
[xi]Jung, CarlGustav(Γερμανία, 1875 - 1961) Ελβετός γιατρός και ψυχολόγος, υπήρξε ο εισηγητής της σχολής της αναλυτικής ψυχολογίας.
[xii]Wilhelm, Richard (Wèi Lǐxián; 1873, Tübingen – 1930, Stuttgart) Γερμανός σινολόγος, θεολόγος και ιεραπόστολος.
[xiii]KimKi-duk (Hangul: 김기덕; Ν. Κορέα, 1960) Σκηνοθέτης, γνωστός για τις "art-house" κιν/φικές δημιουργίες του.
Επίκουρος, Zen και αλεξανδρινά αγάλματα του Βούδα.
☼ Στην εποχή της γενικευμένης κρίσης, της οικονομικής, αλλά κυρίως εκείνης των ιδεών, το παρελθόν του ανθρώπινου γένους είναι ένας καλός τρόπος για να αναζητήσουμε δεδομένα προς σκέψη και προβληματισμό.
☼ Έτσι λοιπόν, ας ορίσουμε κάποια στοιχεία, προκειμένου να αποφύγουμε τις πελαγοδρομήσεις, και να γνωρίσουμε τους πολιτισμούς της Κίνας και της Ελλάδας –ίσως κάπως τετριμμένους, πλέον- από μία άλλη οπτική γωνία, με προοπτικές νέων, άγνωστων και πιθανώς εντυπωσιακών εικόνων και ήχων, που ελπίζω οτι με λίγα λόγια θα μας αφήσουν υλικό για προσωπική επεξεργασία.
☼ Σε αυτήν την προσέγγιση των δύο πολιτισμών, δεν θα προσπαθήσουμε να εξομοιώσουμε απλοϊκά τις σκεπτομορφές της πανανθρώπινης διανόησης· δεν υποστηρίζουμε, άλλωστε, τις ψυχαναγκαστικές κραυγές ορισμένων υπερεθνικιστών που διατείνονται ότι… «Ἐν ἀρχῆ ἦν ἡ Ἑλλὰς». Οι πολιτισμοί ακολουθούν –κατά κάποιον τρόπο- παράλληλες πορείες. Αυτή η ανάλυση προτείνει την πιθανότητα μίας παρόμοιας σκέψης ανάμεσα στους λαούς, η οποία τους οδηγεί σε συγκεκριμένους κοινωνικοπολιτικούς σχηματισμούς, ακολουθώντας, όμως, διαφορετικούς δρόμους· δρόμους που ανοίγονται μέσα στη Φύση που τους τρέφει: ζούγλες και πάγους, ερήμους, βουνά και θάλασσες.
Η αλήθεια που εμπεριέχεται σε οποιοδήποτε θρησκευτικό δόγμα είναι τόσο παραλλαγμένη και συγκαλυμμένη συστηματικά», λέει ο ψυχίατρος Ζίγκμουντ Φρόυντ[i], «έτσι ώστε το μεγαλύτερο μέρος της Ανθρωπότητας να μην μπορεί να την αναγνωρίσει.» Αυτό ακριβώς συμβαίνει όταν εξηγούμε σ’ ένα παιδί ότι ένας πελαργός φέρνει τα μωρά στον κόσμο. Μαθαίνοντας να αποκρυπτογραφούμε τα συμβολικά γλωσσικά ιδιώματα, θα είναι ευκολότερο να κατανοήσουμε και να διαδώσουμε την αρχαία σοφία. «Μία είναι η Αλήθεια, όμως οι σοφοί της δίνουν πολλά ονόματα», γράφουν οι Βέδδες, τα ιερά κείμενα του Ινδουϊσμού.[ii] Η θρησκεία, η φιλοσοφία, οι τέχνες, η κοινωνική δομή του ανθρώπου όλων των εποχών, κάθε τεχνολογική κι επιστημονική εφεύρεση ή ανακάλυψη, αλλά και τα όνειρα, πηγάζουν από το μαγικό κύκλο των μύθων, και είναι οι ψυχολογικές βάσεις των γλωσσών. Οι σύγχρονοι ψυχίατροι είναι οι κυρίαρχοι του βασιλείου της μυθολογίας, του μυστικισμού και της δύναμης του λόγου, λέει ο Αμερικανός αναλυτής της παγκόσμιας μυθολογίας Τζόζεφ Κάμπελ[iii].
☼ Πολιτισμός· civilización ή cultura; Ο Γερμανός φιλόσοφος Σπένγκλερ[iv] διατύπωσε τον πολιτισμό με την έννοια “civilisation” ως το πεπρωμένο μίας κουλτούρας. Ο Αυστραλός αρχαιολόγος Τσάιλντ[v] τον θέτει μεταξύ δύο «επαναστάσεων»: της αγροτικής του νεολιθικού ανθρώπου (με την αγροκαλλιέργεια και την κτηνοτροφία), και της αστικής (με τον τροχό). Αργότερα πρόσθεσε και το κριτήριο της γραφής. Ο Βρετανός ιστορικός Τόυνμπη[vi] μίλησε για μεταλλαγή ή μετατυπία του ενός όρου μέσα στον άλλον. Ο Γάλλος συνάδελφός του, ο Μπρωντέλ,[vii] εξισώνει έναν «αληθινό» πολιτισμό με μία «γνήσια» κουλτούρα. Ο Φελίπε Φερνάντες Αρμέστο[viii], του Παν/μίου της Οξφόρδης –σχετικά νεώτερο αίμα στον τομέα της εθνολογίας- διατείνεται ότι οι κοινωνίες μπορούν να κριθούν στο κατά πόσον είναι πολιτισμένες, μόνο ερευνώντας την αλληλεπίδρασή τους με το φυσικό τους περιβάλλον. Ο Βρετανός ιστορικός της τέχνης Κέννεθ Κλαρκ[ix], πάντως, λέει ότι μετά από μελέτες μιας ολόκληρης ζωής, δε γνωρίζει τι είναι πολιτισμός, αλλά τον αναγνωρίζει όταν τον βλέπει ή τον αισθάνεται με μία από τις πέντε ανθρώπινες αισθήσεις. Αρχαίος ελληνικός και κινεζικός πολιτισμός, ο νομικός μας πολιτισμός, θαλάσσιοι πολιτισμοί, βουδιστικός πολιτισμός και ο διατροφικός πολιτισμός του ριζιού στην Ινδοκίνα, μπορούν να στηρίξουν την οντότητα της κουλτούρας –με τη σημασία και τη δημιουργική σπουδαιότητα του καθημερινού modusvivendi, του αρχέγονου αλλά και σύγχρονου. Κουλτούρα και πολιτισμός: υποσύνολα τα μεν των δε, προϊόντα της Φύσης, αλλά και της ανθρώπινης διανόησης, αποτελούν ιδρυτές λαών κινεζικών, ινδικών και ελληνικών, και σχηματίζουν τη φιλοσοφία της Μεσογείου και της Άπω Ανατολής.
☼ Τι είναι τέχνη; Το σύνολο της ανθρώπινης δημιουργίας με βάση την πνευματική κατανόηση, επεξεργασία και ανάπλαση, κοινών εμπειριών της καθημερινής ζωής σε σχέση με το κοινωνικό, πολιτισμικό, ιστορικό και γεωγραφικό πλαίσιο στο οποίο διέπονται, ονομάζεται τέχνη. Η διαδικασία, η οργάνωση, η έμπνευση με σκοπό την προσπάθεια αποτύπωσης των αισθήσεων αλλά και των συναισθημάτων, αποτελούν βασικό στοιχείο έκφρασης της Τέχνης. Η τέχνη βασίζεται στην εμπειρία και στο ταλέντο. Αποτελεί έναν ευρύτερης ερμηνείας όρο που χρησιμοποιείται για να περιγράψουμε την διαδικασία, της οποίας προϊόν είναι κάτι το μη φυσικό, το οποίο ακολουθεί τους κανόνες του δημιουργού. Κατά συνέπεια όροι με κοινή ρίζα όπως τεχνικό, τεχνίτης, καλλιτέχνης αποδίδονται σε ανθρώπινες δημιουργίες, τρόπους έκφρασης και δραστηριότητες αυθαίρετες με τη ροπή του φυσικού κόσμου. Στον Δυτικό κόσμο η τέχνη περιγράφεται ως art, από το Λατινικό ars που εν μέρει σημαίνει "διακανονίζω, διευθετώ". Καλές τέχνες: Αρχιτεκτονική, Γλυπτική, Ζωγραφική, Ποίηση, Μουσική, Χορός, Κινηματογράφος (έβδομη τέχνη), Οπτικοακουστικές Τέχνες. Επίσης, Θέατρο, Όπερα, Λογοτεχνία, Χαρακτική, Φωτογραφία (όγδοη τέχνη), Κόμικς (λεγόμενη ένατη τέχνη). Τέχνη, όμως, τελικά είναι ίσως η έκφραση του ανθρώπου που επιδέχεται προσωπικές ερμηνείες.
☼ Η Ιστορία, λέει ο Φελίπε Φερνάντες Αρμέστο, είναι μάλλον ένα [νοερό] κυνήγι του ανθρώπου, γιατί το παρελθόν δεν γίνεται αντιληπτό από τις αισθήσεις μας.
☼ Σκοπός μας σε αυτήν τη σύντομη συνάντηση είναι να ερευνήσουμε και να κατανοήσουμε τον αγνωστικισμό της τελευταίας περιόδου του αρχαίου ελληνισμού και την απουσία μίας συγκεκριμένης θεότητας στον ινδοκινεζικό πολιτισμό. Έτσι θα δημιουργήσουμε έναν διαπολιτισμικό διάλογο ανάμεσα στο παρόν και στο παρελθόν, ο οποίος θα βασιστεί στην ανεκτικότητα και στην ελεύθερη έκφραση της σκέψης. Όχι, όμως, σε ακρότητες. Έτσι, θα κατανοήσουμε τις διαφορές, αλλά και τις ομοιότητες αυτών των δύο εκπληκτικών εθνών. Σκοπός μας δεν είναι να ξεκινήσουμε από ένα επιθυμητό αποτέλεσμα και να παρουσιάσουμε βολικές για μας ενδείξεις, αλλά να κατευθυνθούμε προς δρόμους παράλληλους: τον ιστορικό συγκρητισμό ανάμεσα στην ελληνική φιλοσοφία και στις μεθόδους της Ασίας, και τη σύγκλιση της λογικής του Παγκόσμιου Ανθρώπου, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από την Τέχνη.
☼ Ο Βουδισμός Μαχαγιάνα, που βασίζεται στη διδασκαλία του Σιντάρτα Γκωτάμα, θεωρείται περισσότερο μία φιλοσοφική μέθοδος, παρά ένα δόγμα. Είναι μία μέθοδος που θα μπορούσε να συγκριθεί με την επιστήμη, και να διαφοροποιηθεί από το χριστιανισμό, δεδομένου οτι πάντοτε πορεύεται προς την εύρεση της αλήθειας μέσω των ερωτημάτων, χωρίς προκαταλήψεις και με πλήρη ελευθερία κριτικής και αμφισβήτησης των θεωριών του παρελθόντος.
☼ Ο Επικουρισμός είναι ένα φιλοσοφικό σύστημα που ενθαρρύνει την έρευνα για μία ζωή ποιοτική, η οποία θα βασίζεται στην διαρκή ευτυχία. Αυτό επιτυγχάνεται μέ την αταραξία, δηλαδή την αποφυγή του ψυχικού πόνου που προκαλούν οι επιθυμίες που δεν είναι ούτε φυσικές, ούτε αναγκαίες. Η επιτομή του επικουρισμού εμπεριέχεται στις 40 «Κύριες Δόξες», δηλαδή τα αποφθέγματα του Επίκουρου.
☼ Όπως όλες οι σχολές του Βουδισμού, το Ζεν –αυτή η παράδοση της Μάχαγιάνα- έχει τις ρίζες του στην Ινδία, απ’ όπου, μέσω Κίνας, πέρασε στην Ιαπωνία, και από κει έγινε δημοφιλές στον ευρωπαϊκό κόσμο και στην Αμερική. Η λέξη σημαίνει «διαλογισμός». Αναπτύχθηκε τον 6ο αι. μ.Χ., δηλαδή 1.000 χρόνια μετά τη διδασκαλία του Επίκουρου, και σε μία περιοχή που απέχει 7.500 χιλιόμετρα από την Ελλάδα. Η διδασκαλία του συγκεντρώνεται στις σούτρας, τα ιερά κείμενα του Βουδισμού, των οποίων το όνομα σημαίνει: «συζητήσεις».
Στην Ελληνιστική περίοδο, που ακολούθησε μετά το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου τον 4ο αι. π.Χ., τα «σύνορα» ανάμεσα στους πολιτισμούς ήταν πλέον ανοιχτά, και η κοινωνία πολύγλωσση. Έτσι, νέες θρησκείες εισέρχονται από το μικρασιατικό χώρο για να επιμειχθούν με το ελληνικό στοιχείο και να δημιουργήσουν έναν φιλοσοφικό συγκρητισμό, βασισμένο στο σκεπτισκισμό μπροστά σε κάθε πίστη. Μία παγόσμια αντίληψη, λοιπόν, λαμβάνει χώρα στη συλλογική διανόηση, για να καλύψει το κενό της πολιτιστικής παρακμής και της απαισιοδοξίας.
☼ Παγκοσμιοποίηση είναι η αυτονόμηση όλων εκείνων των παραμέτρων (όπως η οικονομία, η επικοινωνία κλπ), οι οποίες μέχρι πρόσφατα (πριν μερικές δεκαετίες) επεδίωκαν να έχουν σύνορα μέσα σε ένα κράτος-προστάτη. Παράμετροι που τείνουν να ελευθερώνονται και να διαχέονται, ακολουθώντας την παγκοσμιοποίηση, είναι το εμπόριο, η κοινωνική δομή, η τεχνολογία, η κουλτούρα, το πολιτικό σύστημα, η γνώση κλπ. Ο όρος συχνά χρησιμοποιείται στην επιχειρηματολόγηση για την ανάγκη μιας νέας καθολικού τύπου ηγεμονίας στον κόσμο. Παρόμοιου τύπου παγκοσμιοποιήσεις παρατηρούμε στην ιστορική πορεία της Ανθρωπότητας σε όλους τους μεγάλους πολιτισμούς, όπως σε εκείνον του Τσιν Σι Ηουάνγκ Τι, του 1ου Κινέζου Αυτοκράτορα που –σύμφωνα με την παράδοση- ένωσε τα επί μέρους βασίλεια της Άπω Ανατολής κατά τη δική μας Κυκλαδική περίοδο, δηλαδή 2.500 χρόνια π.Χ., ή εκείνον του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ένα ακόμη παράδειγμα αρχαίας παγοσμιοποίησης, παρατηρείται στην Αυτοκρατορία των Ίνκας, η οποία, άνθισε στη Νότια Αμερική γύρω στο δεύτερο μισό της περιόδου που αντιστοιχεί στον ευρωπαϊκό Μεσαίωνα.
☼ Τον 4ο αι. π.Χ., με την άφιξη του Μ. Αλεξάνδρου στην Ασία, αναπτύχθηκε ένας συγκρητισμός, δηλαδή μία ανάμειξη των δύο πολιτισμών: ττου Ελληνιστικού και του Βουδιστικού. Είναι γνωστό, βέβαια, το γεγονός οτι ο πολιτισμικός υβριδισμός προβάλλει ενδιαφέροντα στοιχεία, όμως στις φλέβες του ρέει πόνος. Και αυτή η ελληνο-βουδιστική κουλτούρα, διέσχισε την Ινδία και την Κίνα κι έφτασε ως την Κορέα και την Ιαπωνία, επιρρεάζοντας τη φιλοσοφική σκέψη και τις τέχνες, αμφίπλευρα. Αυτός ο υβριδικός πολιτισμός διατηρήθηκε ζωντανός μέχρι και την εισβολή του Ισλάμ στην Ασία, τον 8ο αι.
Όταν βρισκόταν στην εφηβεία, ο Επίκουρος είχε ακούσει κάποιον δάσκαλο στην Αγορά να λέει οτι «Ἐν ἀρχῆ ἦν τὸ χᾶος», και τότε τον ρώτησε: Και το χάος, από πού γεννήθηκε; Το έτος 309, ο Επίκουρος ίδρυσε τον Κήπο, όπου δίδαξε τη φιλοσοφία του, που ονομαζόταν Επικούρειος Αίρεσις. Εκεί συμετείχαν εξ ίσου άνδρες και γυναίκες, σκλάβοι, εταίρες και κύναιδοι, οι οποίοι ασκούσαν τις αξίες της φιλίας και της αισθητικής, πράγμα που απετέλεσε νεωτερισμό για τα αρχαία ελληνικά δεδομένα.
Η μέθοδος Ζεν του Βουδισμού επιρρεάστηκε από ένα άλλο κινέζικο φιλοσοφικό ρεύμα του 6ου αι. π.Χ., τον Ταοϊσμό. Ένα μεγάλο μέρος των κινεζικών λέξεων είναι ταυτόχρονα ουσιαστικά και ρήματα, κι έτσι, όποιος σκέφτεται στην κινεζική γλώσσα δεν έχει καμία δυσκολία να δει οτι τα αντικείμενα είναι ταυτόχρονα και συμβάντα, και οτι ο κόσμος μας είναι μία συλλογή από εξελισσόμενες διαδικασίες και οντότητες. Επομένως, η λέξη tao (σημαίνει: όνομα, νόημα, οδός, πνεύμα, αιτία, θεός, νόμος, αυτό, ένα, ον, μη-ον, απόλυτο, ατελεύτητο, αμετάβλητο, είναι, νους, ενέργεια, αρμονία, λόγος, ακολουθώ, προχωρώ, κατευθύνω, προέρχομαι, επικοινωνώ, λέω. Δηλώνει, λοιπόν, τον τρόπο επικοινωνίας με τα πνεύματα. Όμως, η καλύτερη ερμηνεία του tao είναι «ενέργεια σε εξέλιξη». Ενέργεια, σε μία αγνή, ανοργάνωτη κατάσταση, όπως το Ε στη θεωρία της σχετικότητας του Άϊνστάιν, και ενέργεια στις αμέτρητες, προσωρινές καταστάσεις της δομής, που συμβολίζονται από το m της ίδιας εξίσωσης: E = mc² όπου Ε=ενέργεια, m = μάζα, c = ταχύτητα του φωτός.
☼ Καθώς πρόκειται για διδασκαλία που βασίζεται στη συνειδητοποίηση του εφήμερου κάθε κατάστασης ή αντικειμένου –στην απουσία, πιο συγκεκριμένα, κάθε «θεμελίου»- ηχεί παράδοξα το να ορίζει κανείς, όπως συμβαίνει με το χριστιανισμό, μία αιώνια ουσία του βουδισμού, η οποία απλώς θα μεταβαλλόταν ελαφρά, αναλόγως με το περιβάλλον. Ο βουδισμός, λοιπόν, όπως και κάθε φιλοσοφία που μεταβάλλεται σε θρησκεία, η οποία με τη σειρά της γίνεται διοικητικό μέσον, προμήθευε επί αιώνες στο Θιβέτ τους άρχοντές του, στην Κίνα τους τραπεζίτες της και στην Ιαπωνία τους πολεμιστές της. Ο βουδισμός περιγράφεται ως πνευματικός ανθρωπισμός, δηλαδή φιλοσοφικό ρεύμα που έχει ως κέντρο τον Άνθρωπο, και όχι το Θεό, τους θεούς ή τον κόσμο. Ο Βούδας, δηλαδή Φωτισμένος πρώην πρίγκιπας Σιντάρτα Γκωτάμα, εγκαταλείποντας το πριγκηπικό του αξίωμα στα ανάκτορα του Λουμπίνι, κάπου στο Νεπάλ του 5ου ή 6ου αι. π.Χ., συνειδητοποίησε τη «φωνή της χρυσής τομής», ένα είδος συμβιβασμού ανάμεσα στον ηδονισμό και στον ασκητισμό.
☼ Παράλληλα με αυτήν την αντίληψη, ο Επίκουρος είπε: «Θέλει ο Θεός να αποτρέψει το κακό και δεν μπορεί;Τότε δεν είναι παντοδύναμος…Μπορεί να το αποτρέψει, αλλά δεν το επιθυμεί;Τότε είναι κακός…Είναι και ικανός και το επιθυμεί;Τότε από πού προέρχεται το κακό;Μήπως δεν μπορεί και δεν το θέλει;Τότε γιατί τον αποκαλούμε Θεό;»
☼ Ας συκρίνουμε, σε αυτό το σημείο, τα φιλοσοφικά αυτά ρεύματα της Ελλάδας και της Άπω Ανατολής, δηλαδή το βουδισμό, τον ταοϊσμό, τον ηδονισμό, τον ασκητισμό και τον επικουρισμό:
☼ Ενώ ο ασκητισμός είναι θρησκευτικό δόγμα που επιδιώκει την κάθαρση του πνεύματος μέσω της άρνησης των υλικών ηδονών, η Κυρηναϊκή σχολή, που ιδρύθηκε στη βόρεια Αφρική από τον μαθητή του Σωκράτη, τον Αρίστιππο κατά τον 5ο αι. π.Χ., βασιζόταν στον ηδονισμό. Ο κλάδος του ηδονισμού που υποστήριζε ο Θεόδωρος ο Άθεος, δίδασκε οτι το υπέρτατο αγαθό της ανθρώπινης ζωής είναι η απόκτηση της ευτυχίας και η αποφυγή της δυστυχίας. Η ευτυχία αποτελεί καρπό της φρονιμότητας, ενώ η δυστυχία είναι απόρροια της βλακείας. Η φρονιμότητα και η δικαιοσύνη είναι αγαθά, και οτιδήποτε αντιτίθεται σε αυτά ενέχει πόνο.
☼ Από την άλλη πλευρά, ο βουδισμός λέει ότι: «η γέννηση είναι πόνος, τα γηρατειά είναι πόνος, η αρρώστεια είναι πόνος, ο θάνατος είναι πόνος, η ένωση με το άτομο που δεν αγαπάμε είναι πόνος, ο χωρισμός από τον άνθρωπο που αγαπάμε είναι πόνος, το να μην μας ποθούν είναι πόνος...» Η βουδιστική λέξη «νιρβάνα» εμπεριέχει τις έννοιες της ηρεμίας και της εσωτερικής ειρήνης. Ο άνθρωπος που βρίσκεται σε νιρβάνα, παρομοιάζεται με τη σβησμένη φωτιά, της οποίας η καύσιμη ύλη έχει εξαντληθεί. Και αυτή η ύλη συμβολίζει την εσφαλμένη ιδέα του Εγώ, η οποία προκαλεί, αλλά και προκαλείται από τη γέννηση και το θάνατο, την ανάγκη και την επιθυμία, τη συνείδηση και την άγνοια, την πλεονεξία, το μίσος και τη σύγχιση. Πάνω σε αυτά, η Αμερικανίδα ανθρωπολόγος Μπένεντικτ Ρουθ –η οποία, μετά το τέλος του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, είχε μελετήσει την ιαπωνική ιδιοσυγκρασία, έγραψε οτι ενώ η μεγαλύτερη ανησυχία του «Δυτικού» ανθρώπου είναι να κυνηγάει τη δόξα, το κύριο μέλημα των ασιατών είναι η αποφυγή της απαξίωσής τους από το κοινωνικό σύνολο. Λέει το Τάο Τε Τσινγκ ότι η εύνοια και η δυσμένεια φέρνουν ταραχή. Οι τιμές είναι πηγή βασάνων. Ο Επίκουρος υποστηρίζει οτι ο άνθρωπος δεν πρέπει να προσανατολίζεται στον κυνισμό, δηλαδή στην απόρριψη κάθε υλικής αναζήτησης, ούτε και στην παντελή ένδεια, την οποία υποστηρίζουν ο κοφουκιανισμός και ο χριστιανισμός. Ο γνήσιος επικούριος ευχαριστιέται με την τιμή που του κάνουν οι άλλοι, όμως, δεν την αποζητά.
☼ Ο ταοϊσμός, πάλι, διδάσκει να ελευθερωθούμε από την υπεροψία, τα πάθη, τους χρησιμοθηρικούς καλούς τρόπους και την υπέρμετρη φιλοδοξία.
☼ Ο επικουρισμός λέει με λίγα λόγια οτι οποιαδήποτε ηδονή είναι ανεκτή, εφ όσον δεν προκαλεί πόνο στους άλλους, ή και σε εμάς τους ίδιους, προκειμένου να την αποκτήσουμε. Τίποτα το μεμπτό δεν υπάρχει στο να απολαμβάνουμε τις διάφορες ηδονές. Κάθε άλλο, μάλιστα. Το θέμα είναι το τίμημα που πληρώνουμε γι’αυτές. Διακρίνει, μάλιστα, τις επιθυμίες, σε:
Α) φυσικές και αναγκαίες, όπως: την τροφή, την υγεία και την κατοικία,
Β) φυσικές και όχι αναγκαίες, όπως: τη συνουσία, τη διασκέδαση και την παιδεία,
Γ) ούτε φυσικές, ούτε αναγκαίες, όπως: το χρήμα και τα υλικά αγαθά.
Λέει, μάλιστα, ότι η σταθερή κατάσταση της καλής διάθεσης είναι η ευτυχία, γιατί το μεγάλο πρόβλημα είναι η διάρκεια. Είναι, λοιπόν, στο χέρι μας η λύση των προβλημάτων μας. Και όταν λέμε λύσεις, εννούμε προτάσεις με άμεση πρακτική αξία, που να στοχεύουν όχι στο απώτερο μέλλον ή μετά θάνατον, όπως ισχυρίζεται ο χριστιανισμός, αλλά στην εδώ και τώρα ευτυχία, την πεμπτουσία της ανθρώπινης ύπαρξης. Απευθύνεται, επομένως, σε όσους δεν μπορούν να αντισταθούν στη γοητεία της αληθινής ευτυχίας. Η αληθινή ελευθερία, όμως –όπως λέει και ο Χάρης Λύτας[x]- έχει πολύ περισσότερους εχθρούς, παρά φίλους. Γι’ αυτό, προτιμήσαμε, στα σχολεία μας, τη δύναμη που πιθηκίζει το μεγαλείο, πρώτα τον Αλέξανδρο κι έπειτα τους Ρωμαίους κατακτητές, που με μοναδική μικρότητα μας δίδαξαν να θαυμάζουμε. Είναι πασίγνωστο οτι χωρίς φόβους, ανασφάλειες και ταραχές, δεν είναι εύκολο να χειραγωγηθεί ο κόσμος. Και αυτό συμβαίνει σήμερα... Και ο νοών, νοείτω... Δεν είναι τυχαίο το γεγονός οτι οι εκμεταλλευτές, οι καταπιεστές και όσοι προκαλούν τρόμο συμβαίνει να είναι από τους πιο φανατικούς υπερασπιστές ενός θεού, που πνίγει την ελεύθερη σκέψη και πράξη, όπως το χριστιανοδημοκρατικό κόμμα της κας. Merkel, ή τα ισλαμικά φονταμενταλιστικά κινήματα, που μ’ ένα παραδείσιο χαμόγελο τινάζουν στον αέρα, μαζί με τον θλιβερό εαυτό τους, όποιον βρεθεί στο τυφλό στόχαστρό τους. Κι ένας ελεύθερος άνθρωπος, για την ευτυχία του, ξέρει καλά πως είναι ανόητο να ζητάει κανείς από τους θεούς αυτά που μπορεί να προσφέρει ο ίδιος στον εαυτό του. Μπορεί, δηλαδή, μια μεγάλη παγκόσμια κρίση στην αγορά να προκαλέσει μεγάλη ακρίβεια στα αγαθά και νευρικότητα στα χρηματιστήρια και στις επιχειρήσεις, αλλά και δυσκολίες στην κάλυψη των αναγκών και των επιθυμιών του κόσμου, κυρίως στις χαμηλόμισθες μάζες των μεγαλουπόλεων, όμως αυτό ελάχιστα ή καθόλου δεν αγγίζει όσους δε ζουν για το κέρδος και είναι ολιγαρκείς. Και αν κάποιος κοιτάξει ερευνητικά γύρω του με όρεξη για ελευθερία και όχι για πλούτη και φιλοδοξίες, θα δει οτι υπάρχουν στα μέτρα του πολλά ελεύθερα επαγγέλματα, χωρίς αφεντικά που λίγο ή πολύ θα τον καταδυναστεύουν. Κι όπως έλεγε και ο Επίκουρος: «αρκεί ένας κηπάκος, σύκα, λίγο τυρί και τρείς τέσσερις καλοί φίλοι.»
☼ Εννοείται οτι καθόλου δεν ενδιαφέρουν έναν ελεύθερο άνθρωπο οι προβλέψεις για το μέλλον, σε αντίθεση με όσους –και δεν είναι λίγοι-, γεμάτοι ταραχή, καταφεύγουν σε φανταστικούς κι ανόητους λαβύρινθους, με το να τρέχουν σε μάντεις και αστρολόγους, να διαβάζουν τι τους λένε κάθε μέρα τα ζώδιά τους ή να αγωνιούν και να ψάχνουν τα όνειρα της κάθε νύχτας τους, ανίκανοι να δουν κατάματα την πραγματικότητα και να αποφασίσουν μόνοι τους για τις ίδιες τους τις πράξεις. Αυτοί ξοδεύουν τον χρόνο τους σε προετοιμασίες που τάχα θα τους επιτρέψουν να χαρούν το απώτερο μέλλον τους...
☼ Και όμως! Στην Κίνα, αυτό που εμείς λατρεύουμε ως αιτιότητα, περνά σχεδόν απαρατήρητο, ενώ ο κινέζικος νους εστιάζει κυρίως στις συμπτώσεις. Έτσι έγραψε ο Κάρλ Γιουνγκ[xi], ο Ελβετός ψυχολόγος, ο οποίος πρότεινε τα αρχέτυπα στην ψυχολογία και μελέτησε μαζί με τον Ρίτσαρντ Βίλχελμ[xii] το Ι Τσινγκ, το αρχαιότερο βιβλίο του κόσμου, ηλικίας άνω των 6.000 ετών που ξεκίνησε στην Κίνα ως προφορική παράδοση. Πρόκειται για ένα σύνολο 64 μικρών ποιημάτων, τα οποία περιέχουν λέξεις-κλειδιά, που αναλύουν τον χαρακτήρα του ατόμου που ζητά τη συμβουλή του και –χωρίς να του δώσουν ψευδείς ελπίδες για ένα ανύπαρκτο μέλλον- του ανοίγουν δρόμους (που ήδη υπάρχουν στο υποσυνείδητο, αλλά εκείνος, λόγω της κούρασης που του επιβάλλει η ταλαιπωρημένη ζωή του, δεν μπορεί να τους διακρίνει.) Είναι, δηλαδή, μυθολογικά θέματα, σύμβολα ριζωμένα στην παγκόσμια ιστορία της ανθρωπότητας ή ψυχικές αντιδράσεις εξαιρετικής σφοδρότητας που υποδεικνύουν τη συμμετοχή βαθύτερων ψυχικών στρωμάτων και εκδηλώνονται συνήθως στο υλικό που παρέχουν τα όνειρα, οι φαντασιώσεις και τα οράματα, υπερβαίνοντας την προσωπική σφαίρα και εμπλέκοντας τα περιεχόμενα του συλλογικού ασυνείδητου. Αυτά τα κεντρικά θέματα και σύμβολα ασκούν σύμφωνα με την άποψη του Κ. Γιουνγκ καθοριστική επιρροή στην ψυχική ζωή ως σύνολο, ελέγχοντας τον ανθρώπινο κύκλο ζωής. Καθώς ωριμάζουμε ως υπάρξεις, τα αρχέτυπα ξεδιπλώνονται μέσω μιας προγραμματισμένης ακολουθίας, την οποία ο Γιουνγκ αποκάλεσε στάδια της ζωής. Κάθε στάδιο της ζωής εκπροσωπείται από ένα νέο σύνολο αρχετυπικών εικόνων που αναζητούν την εκπλήρωσή τους στη δράση. Στα στάδια περιλαμβάνεται η παιδική ηλικία, η ερωτοτροπία, ο γάμος, όπως και η προετοιμασία για το θάνατο. Ας δούμε, όμως, τι έχει συμβεί ιστορικά και ανθρωπολογικά σε αυτήν την περίπτωση. Πολλά πράγματα, λόγω κάποιας παρεκλίνουσας ερμηνείας, είναι παρεξηγημένα. Ένα από αυτά είναι και η μαγεία. Τι σημαίνει, αλήθεια, μαγεία; Είναι μία οποιαδήποτε θρησκεία μετά την ημερομηνία λήξης της... Η σκέψη του ανθρώπου εξελίσσεται είτε σε φιλοσοφία, είτε σε θρησκεία. Πολλές φορές, μάλιστα, περνάει από τη μία στην άλλη ως εξελικτικό επίπεδο. Κάθε πολιτισμός, όμως, αφού φτάσει στο υψηλότερο σημείο της ανάπτυξής του, ακολουθεί μία πτωτική πορεία, η οποία μπορεί να οφείλεται σε καταστροφή του κοινωνικού του ιστού, είτε λόγω πολεμικής εισβολής εχθρών, είτε λόγω μεγάλης εμβέλειας φυσικών φαινομένων. Συνεπώς, και η θρησκεία μετουσιώνεται σε μυθολογία, επίσημη, η οποία διδάσκεται από το εκάστοτε εκπαιδευτικό σύστημα. Όσο, όμως το βιωτικό επίπεδο του λαού πέφτει, η μυθολογία του μεταλλάσσεται σε θρύλο. Και όταν ο λαός αγγίξει το κατώτατο επίπεδο κοινωνικής καταστροφής, τότε ο θρύλος γίνεται μαγεία. Μαγεία λευκή για τη θεραπεία, μαύρη για το θάνατο, κόκκινη για τον έρωτα, πράσινη για τη συγκομιδή... Και αυτό συμβαίνει γιατί το μορφωτικό επίπεδο και η οικονομική κατάσταση των πολιτών δεν τους επιτρέπει να καταφύγουν στην επιστήμη, η οποία, μάλιστα, όσο κι αν ερευνά το άγνωστο, πάντα αφήνει ένα κενό γνώσης, ως κερκόπορτα για την εισβολή μεταφυσικών αντιλήψεων, που μόνο λαογραφική αξία μπορούν να έχουν... Με αυτόν τον τρόπο, το Ι Τσινγκ, ξεκίνησε με τη μορφή λαϊκής ποίησης για τη διαχείρηση της Φύσης και του Ανθρώπου, πέρασε να γίνει φιλοσοφία των κομφουκιανιστών, οι οποίοι έδιναν έμφαση στην ηθική της κρατικής διοίκησης, συνέχισε την πορεία του ως θρησκευτικό-πνευματικού περιεχομένου κείμενο των κινέζων σαμάνων, που είχαν το ρόλο των ιερέων-θεραπευτών και μάγων, κατέληξε ως βιβλίο λαϊκής αστρο-μαντείας/μαγείας, και αναστήθηκε ως εγχειρίδιο αυτοψυχανάλυσης, θα λέγαμε, από τον Γιουνγκ.
☼ Λειτουργεί με κλαδάκια ή νομίσματα, που με τελετουργικό τρόπο μας οδηγούν στην καταγραφή κάποιων εξαγραμμάτων, τα οποία βρίσκονται σήμερα στη σημαία της Κορέας μαζί με τα σύμβολα του γιν και του γιανγκ –των θετικών και των αρνητικών δυνάμεων- και αυτά με τη σειρά τους σχηματίζουν αρχαϊκά κινέζικα ιδεογράμματα, τα οποία ερμήνευσε ο σινολόγος Βίλχελμ με έγκυρο τρόπο. Θα πρέπει, όμως, η ερώτηση που θέτουμε για συμβουλή να είναι σαφής και σοβαρή. Να περιέχει όλα τα γραμματικά και συντακτικά στοιχεία της γλώσσας μας: ποιος-κάνει-τι-πώς-πότε και γιατί, έτσι ώστε τη στιγμή της ρίψης των νομισμάτων να αυτοσυγκεντρωθούμε σε αυτά τα στοιχεία και να εκμαιεύσουμε από τον ίδιο μας τον εαυτό την απάντηση. Το παν είναι να πούμε στον εαυτό μας τις αλήθειες που δεν τολμάμε να παραδεχτούμε.
Ένας πιθανός χρησμός του Ι Τσινγκ, μπορεί να λέει τα εξής:
☼
18. Ιδεόγραμμα Ku: Εργασία επιδιόρθωσης σε αυτό που έχει καταστραφεί.
Απεικόνιση: Ο ήπιος άνεμος πνέει χαμηλά πάνω απ’ το βουνό.
Η εικόνα της αποσύνθεσης.
Έτσι ο ανώτερος άνθρωπος ξυπνάει τους ανθρώπους κι ενισχύει το πνεύμα τους.
Εδώ, υπάρχουν αρχετυπικά σύμβολα: «Ανώτερος Άνθρωπος» σημαίνει εκείνος που έχει κατορθώσει να ζει με επικούρειο ή βουδιστικό τρόπο, δηλαδή με διαρκή ηδονή λόγω της αταραξίας που προσφέρει η απουσία του ψυχικού και σωματικού πόνου.
Κριτική: Η κατάστασή σου έχει φτάσει σε επικίνδυνο σημείο. Τα πράγματα στη ζωή σου έχουν αποδιοργανωθεί λόγω της αδράνειάς σου και της έλλειψης προσοχής στις λεπτομέρειες. Αυτό το εξάγραμμα ερμηνεύεται ως αποσύνθεση, όμως δεν απέχει πολύ από την ελπίδα. Εάν πάρεις στα χέρια σου τον έλεγχο των σχέσεών σου, εάν δουλέψεις σκληρά πάνω σ’ αυτό και κάνεις προσεκτικά βήματα, βασισμένα στις λεπτομέρειες, θα μπορέσεις να εξαλείψεις από τη ζωή σου την αποσύνθεση και να σταθείς γερά στα πόδια σου. Εάν κοιτάξεις προς τα πίσω την προσωπική ιστορία της ζωής σου, θα διακρίνεις τα λάθη που σ’ έφεραν ως εδώ, και θα προχωρήσεις σταθερά προς τη βελτίωση. Έτσι θα αναγεννηθείς.
Γραμμές αλλαγών: 9 στην 3η θέση: πρόσεξε μήπως με τον υπερβάλλοντα ενθουσιασμό προξενήσεις πόνο στους άλλους.
Το Ι Τσινγκ, λοιπόν λειτουργεί με μία μέθοδο επιλεκτικής μνήμης των στιγμιαίων ψυχικών μας καταστάσεων.
☼ Γύρω από την ανησυχία του ανθρώπου για το μέλλον του, γνωστή είναι η τετραφάρμακος, δηλαδή οι τέσσερις "αρχές" που πρόβαλλε ο Επίκουρος: «Ο θεός δεν είναι για φόβο (γιατί η θεϊκή δύναμη δεν απειλεί εκ φύσεως), ο θάνατος δεν προκαλεί ανησυχία (γιατί δεν υπάρχει μετά θάνατον ζωή) και το καλό (ό,τι πραγματικά χρειαζόμαστε) εύκολα αποκτιέται, το δε κακό αντέχεται (ό,τι μας κάνει να υποφέρουμε, εύκολα μπορούμε να το υπομείνουμε).»
☼ Ο βουδισμός περιγράφεται ως ένα σύστημα αθρωποκεντρικό, το οποίο δεν εστιάζει σε ένα θεό, ούτε σε διάφορες θεότητες. Σύμφωνα με τους βουδιστές, οι θεοί αποτελούν όργανα για τη διδασκαλία μίας σειράς ψευδών περιστάσεων, τις οποίες δεν πρέπει να λαμβάνουμε υπ’ όψιν. Μία από τις σημαντικότερες τεχνικές διαλογισμού του Ζεν, είναι τα «κοάν», δηλαδή ορισμένα προβλήματα που θέτει με προφορικό τρόπο ο βουδιστής δάσκαλος στο μαθητή του, έτσι ώστε εκείνος να περάσει σε υψηλότερο επίπεδο προόδου. Πολλά από τα κοάν ηχούν παράδοξα, ακραία και παράλογα. Η απάντηση δίνεται από τον μαθητή, αφού αυτός αποσπαστεί από την συμβατική σκέψη και «διαβάσει» ανάμεσα στις λέξεις τις βαθύτερες έννοιες. Αυτή η απάντηση μπορεί να δωθεί είτε με προφορικό τρόπο, είτε μέσω ενός μορφασμού ή μίας χειρονομίας. Στον βουδιστικό πολιτισμό, δεν είναι απαραίτητο ο μαθητής να διδάσκεται από δάσκαλό του, αλλά κυρίως να μαθαίνει από τον ίδιο του τον εαυτό. Είναι, δηλαδή ένα είδος αρχαίου ελληνικού εμπειρισμού, μία μορφή Σωκρατικής αυτογνωσίας. Λέει ένα κοάν: «ποιος είναι ο ήχος ενός μόνο χεριού που χειροκροτάει;» Κι ένα άλλο: «Ποιά ήταν η μορφή σου πριν γεννηθείς;» Ενώ το Τάο Τε Τσινγκ λέει για την επίγνωση, οτι το να γνωρίζεις οτι δεν γνωρίζεις είναι η πραγματική σοφία. Να φαντάζεσαι οτι γνωρίζεις είναι αρρώστια. Όταν παραδεχτείς την αρρώστεια μπορείς να θεραπευτείς.
☼ Όμοια, μία από τις Κύριες Δόξες του Επίκουρου, εξηγεί: Ο θάνατος δεν έχει καμία σχέση με εμάς. Γιατί αυτό που βρίσκεται σε διάλυση, δεν έχει αίσθηση, κι ότι δεν έχει αίσθηση, δεν μας αφορά πια. Και λέει άλλη μία: «Όποιος με τον καλύτερο τρόπο αντιμετωπίζει την ανασφάλεια από τα έξω πράγματα, εξοικιώνεται με όσα μπορεί. Και με όσα δεν μπορεί, φροντίζει τουλάχιστον να μην τα κάνει εχθρούς του. Με όσα, όμως, δεν μπορεί να κάνει κάτι τέτοιο, διακόπτει κάθε επαφή μαζί τους και αποβάλλει κάθε τι που θα τον οδηγούσε σε αυτά.»
☼ Συγκριτικά, το Τάο Τε Τσινγκ αναφέρει οτι ο συνετός γυρεύει οτι αισθάνεται, όχι οτι τον γοητεύει.
☼ Ο Επίκουρος, ως γνήσιος αναρχικός της αρχαιότητας, έλεγε οτι αυτάρκεια και η αναρχία είναι οι μεγαλύτεροι καρποί της αυτονομίας. Και αυτή η σκέψη του επιρρέασε τον Γερμανό φιλόσοφο Χέγγελ και τον Μαρξ.
☼ Το Ζεν, παράλληλα με τον Επίκουρο, μας παρακινούν να εστιάσουμε την προσοχή μας στο CarpeDiem, δηλαδή στην λατινική ρήση: «Άδραξε το σήμερα και μην εμπιστεύεσαι το αύριο.»
☼ Στον τομέα των τεχνών, η φιλοσοφία του Ζεν έχει πολύμορφες εκφράσεις στην κηπουρική και στην ανθοδετική, στην τελετή του τσαγιού, στη ζωγραφική και την καλλιγραφία, στην ποίηση, το θέατρο και την τέχνη του χαρτιού. Ακόμη και στον κινηματογράφο, παρατηρούμε στοιχεία του ζεν στην ταινία «Το Τόξο», του Κορεάτη Κιμ Κι Ντουκ[xiii].
☼ Αυτά τα παράλληλα στοιχεία, λοιπόν, δημιούργησαν έναν μοναδικό, ενδιαφέροντα υβριδικό ελληνο-βουδιστικό πολιτισμό, ο οποίος πρωτοαναφέρεται στην ινδοκινεζική «Μιλίντα Πάνα», ένα κείμενο που σε σανσκριτική γλώσσα παρουσιάζει τον Έλληνα βασιλιά Μένανδρο να συζητά σε πλατωνικό ύφος με τον βουδιστή μοναχό Ναγγασένα.
☼ Νομίσματα με αναφορές στο Βούδα με ελληνικό αλφάβητο έχουν βρεθεί στο Κουσάν της Κεντρικής Ασίας, ενώ απεικονίσεις του Δούρειου ίππου της Τροίας, αλλά και Διονυσιακές σκηνές λατρείας εμφανίζονται σε περιοχές της ασιατικής ηπείρου. Σημαντικά είναι και τα Ινδο-Κορινθιακά κιονόκρανα.
☼ Αυτά τα γεγονότα συμβαίνουν μέχρι το 2ο αι. μ.Χ., όταν βουδιστές μοναχοί από το Κουσάν επισκέπτονται το Λούογιάνγκ της Κίνας και κηρύσσουν στον κινεζικό λαό των Χαν το βουδισμό Μαχαγιάνα. Εκεί μεταφέρουν την ανθρωπομορφική απεικόνειση του Βούδα με το αλεξανδρινό πρόσωπο, δημιούργημα της περιοχής Γκαντάρα του βόρειου Πακιστάν. Θα πρέπει να αναφέρουμε εδώ, οτι πριν από αυτήν την περίοδο, ο βουδισμός ήταν «ανεικονικός». Οι Έλληνες, λόγω της λατρείας που έδειχναν στις εικαστικές φόρμες, παρέκαμψαν αυτόν τον ασιατικό αυστηρό θρησκευτικό περιορισμό, και δημιούργησαν τον Ηλιακό Θεό-Βασιλιά Απόλλωνα με τα χαρακτηριστικά του Βούδα!
☼ Πολλά είναι τα στυλιστικά στοιχεία αυτών των αναπαραστάσεων: ο χιτώνας, το contraposto, δηλαδή η όρθια στάση του σώματος με το βάρος να πέφτει στο ένα πόδι, έτσι ώστε οι ώμοι και τα χέρια να μην ακολουθούν την ίδια ευθεία με τους γοφούς και τα πόδια, η σγουρή, μεσογειακή κόμη με τον βουδιστικό κότσο, ο ελληνικός ιδεαλιστικός ρεαλισμός στην έκφραση του προσώπου –το απολλώνειο χαμόγελο του Βούδα- ο οποίος επιτρέπει μία βαθύτερη κατανόηση της βουδιστικής φώτησης, και γενικότερα ο νατουραλισμός, δηλαδή η φυσική απεικόνιση.
☼ Μεσόγειος και Άπω Ανατολή, Ελλάδα και Κίνα, Πέλλα και Γκαντάρα, Μέγας Αλέξανδρος και Βούδας, Ηλιακός Θεός και Πεφωτισμένος, Ζεν και επικουρισμός, εσωτερική ηρεμία και carpediem, συναντώνται στο Δρόμο του Μεταξιού και δίνουν για 1.000 χρόνια νέα σχήματα στην σκέψη του Αρχαίου Κόσμου.
☼ Η διαδρομή αυτού του παράξενου πολιτισμού ακολούθησε τα εξής βήματα: Πέλλα - Βακτριανή – Αφγανιστάν – Κουσάν – Γκαντάρα (Πακιστάν) – Μαδούρα (Ινδία) – Γκούπτα – Ταρίμ (έρημος Τακλαμακάν, Κίνα) – Λούογιάνγκ – Κορέα – Ιαπωνία.
[i]SigmundSlomoFreud (Τσεχία, 1856 – Αγγλία, 1939): Εβραϊκής καταγωγής Αυστριακός ψυχίατρος.
[ii] Βέδδες (Σανσκριτικά: वेद véda, "Γνώση"): Ιερά κείμενα του Ινδουισμού από το 1.500 π.Χ. Το ουσιαστικό προέρχεται από την ινδοευρωπαϊκή λέξη u̯eidos, που έχει κοινή ρίζα με την ελληνική: εἶδος. Ομώνυμο θεωρείται το 1ο και το 3ο πρόσωπο του ενικού του αορίστου οριστικής:: véda = (ϝ)οἶδα // ἰδέα, όπως και το λατινικό ρήμα video = βλέπω.
(Pokorny's 1959 Indogermanisches etymologisches Wörterbuch.)
[iii]JosephCampbell, (Η.Π.Α., 1904-1987): Μυθολόγος, δάσκαλος και μεγάλος οραματιστής. Δίδαξε συγκριτική μυθολογία στο SarahLorensCollege της Νέας Υόρκης. Σημαντικό έργο του: TheHerowithathousandfaces [Ο Ήρωας με τα χίλια πρόσωπα], (μτφρ. Θεόδωρος Σιαφαρίκας, Εκδ. Ιάμβλιχος, Αθήνα, 2001.)
[iv] Spengler, Oswald Arnold Gottfried (Γερμανία, 1880-1936): Γερμανός ιστορικός και φιλόσοφος.
[v]Childe, VereGordon: (Αυστραλία, 1892-1957): Αυστραλός αρχαιολόγος.
[vi]Toynbee, ArnoldJoseph (Μ. Βρετανία, 1889-1975): Βρετανός ιστορικός και φιλόσοφος.
[vii]Braudel, Fernand (Γαλλία, 1902-1985): Γάλλος ιστορικός.
[viii]FernándezArmesto, Felipe (Μ. Βρετανία, 1950): Βρετανός ιστορικός.
[ix] Kenneth McKenzie Clark, Baron Clark, (Μ. Βρετανία, 1903-1983): Βρετανός ιστορικός της τέχνης.
[x] Λύτας, Χάρης: Λάθε βιώσας, Κέδρος, Αθήνα 2004
[xi]Jung, CarlGustav(Γερμανία, 1875 - 1961) Ελβετός γιατρός και ψυχολόγος, υπήρξε ο εισηγητής της σχολής της αναλυτικής ψυχολογίας.
[xii]Wilhelm, Richard (Wèi Lǐxián; 1873, Tübingen – 1930, Stuttgart) Γερμανός σινολόγος, θεολόγος και ιεραπόστολος.
[xiii]KimKi-duk (Hangul: 김기덕; Ν. Κορέα, 1960) Σκηνοθέτης, γνωστός για τις "art-house" κιν/φικές δημιουργίες του.