Ετήσιο Σεμινάριο Λατινοαμερικανικού πολιτισμού του Ηλία Ταμπουράκη στον Όμιλο UNESCO Ν. Πειραιώς & Νήσων, 2004-2005.
Επίμετρο
Πολιτισμός· civilización ή cultura; Ο Σπένγκλερ (O. Spengler)[i] διατύπωσε τον πολιτισμό με την έννοια “civilisation” ως το πεπρωμένο μίας κουλτούρας. Ο Τσάιλντ (V. Childe)[ii] τον θέτει μεταξύ δύο «επαναστάσεων»: της αγροτικής του νεολιθικού ανθρώπου (με την αγροκαλλιέργεια και την κτηνοτροφία), και της αστικής (με τον τροχό). Αργότερα πρόσθεσε και το κριτήριο της γραφής. Ο Τόυνμπη (A. Toynbee)[iii] μίλησε για μεταλλαγή ή μετατυπία του ενός όρου μέσα στον άλλον. Ο Μπρωντέλ (F. Braudel)[iv] εξισώνει έναν «αληθινό» πολιτισμό με μία «γνήσια» κουλτούρα. Ο Φελίπε Φερνάντες Αρμέστο (F. F. Armesto)[v], του Παν/μίου της Οξφόρδης –νέο αίμα στον τομέα της εθνολογίας- διατείνεται ότι οι κοινωνίες μπορούν να κριθούν στο κατά πόσον είναι πολιτισμένες, μόνο ερευνώντας την αλληλεπίδρασή τους με το φυσικό τους περιβάλλον. Ο Κέννεθ Κλαρκ (K. Clark)[vi], πάντως, λέει ότι μετά από μελέτες μιας ολόκληρης ζωής, δε γνωρίζει τι είναι πολιτισμός, αλλά τον αναγνωρίζει όταν τον βλέπει ή τον αισθάνεται με μία από τις πέντε ανθρώπινες αισθήσεις.
Αρχαίος ελληνικός πολιτισμός και ο πολιτισμός των Μάγια, ο νομικός μας πολιτισμός, θαλάσσιοι πολιτισμοί, βουδιστικός πολιτισμός και ο διατροφικός πολιτισμός του καλαμποκιού στη Μέση Αμερική, μπορούν να στηρίξουν την οντότητα της κουλτούρας –με τη σημασία και τη δημιουργική σπουδαιότητα του καθημερινού modus vivendi, του αρχέγονου αλλά και σύγχρονου.
Κουλτούρα και πολιτισμός: υποσύνολα τα μεν των δε, προϊόντα της Φύσης, αλλά και της ανθρώπινης διανόησης, αποτελούν ιδρυτές λαών αζτεκικών, ινκαϊκών, γουαρανικών και των Μάγια, και σχηματίζουν τη φιλοσοφία της ινδιάνικης Αμερικής.
Σ’ ένα μεγάλο ταξίδι ζωής ανάμεσα στις χώρες του πλανήτη μας, διαπιστώνουμε, όμως, ότι –δυστυχώς- ο πολιτισμός (κάθε είδους) εδραιώνεται σε αλήθειες συγκαλυμμένες, σε γλώσσες δυσνόητες και γραφές ιερογλυφικές, για τους λίγους· οι φιλοσοφίες στηρίζονται σε θεολογίες που ευνοούν τον άνδρα και υποβιβάζουν τη γυναίκα· σε θρησκείες (βασικό στοιχείο κάθε πολιτισμού), που απαιτούν μετάνοια μέσω της τιμωρίας του σώματος με νηστεία ή διάτρηση των γεννητικών οργάνων και με ανθρωποθυσίες· θρησκείες που αποτάσσουν το σώμα, αυτό το δώρο (;) της Φύσης, που πενθούν τη ζωή με μπούρκα, που αφαιρούν το δικαίωμα αυτοδιάθεσης στα μοναστήρια και της επαφής κάθε ανθρώπου με τη Φύση.
Σε όλα τα θεολογικά ρεύματα –μονοθεϊστικά, μονολατρικά, ενοθεϊστικά ή πολυθεϊστικά –ακόμη και στο συγκρητισμό των Χριστιανών Ισπανών κατακτητών με τους σταυρούς/σπαθιά και το φαλλό του βιασμού στα χέρια-, ο Θεός ή οι θεοί από πέτρα ή ξύλο, τρέφονται με λιβάνι κοπάλ και με την πίστη και τη λατρεία της Ανθρωπότητας.
Οι άνθρωποι, ανάλογα με το διανοητικό τους επίπεδο, πλάθουν τους θεούς τους, είτε κατ’ εικόνα, είτε καθ’ ομοίωσιν, είτε –ούτε κατά διάνοια-, με τερατόμορφη εμφάνιση.
Ήδη από την παλαιολιθική εποχή, οι σαμάνοι –οι μάγοι/θεραπευτές- κλείνονταν στην ασφάλεια των σπηλαίων τους και ζωγράφιζαν μαγικο-θρησκευτικές εικόνες θηραμάτων, για να… «βοηθήσουν» τους κυνηγούς στο επικίνδυνο έργο τους. Η πρώτη εκμετάλλευση του Ανθρώπου από άνθρωπο γεννήθηκε στους εκκλησιαστικούς κόλπους.
Και οι μετέπειτα ιερείς (τα παράγωγα των σαμάνων, που καπηλεύονται το ρόλο του ψυχαναλυτή της φυλής τους), προσηλυτίζουν νεοφώτιστους υποτελείς των αυτοκρατόρων, τους οποίους κι εκείνοι υπηρετούν, όταν τυγχάνει να μην έχουν οι ίδιοι το διττό ρόλο του θεοποιημένου Ήρωα-ηγέτη.
Ρυθμίζουν τη συλλογική μνήμη από την πρωταρχική ύπαρξη του Χάους (για να μην υπάρχει πρότερη αναφορά κι έρευνα), και θέτουν ως Πρωτόπλαστο Ήλιο, δίχως γονείς και προγόνους και λαμπρό, τον εαυτό τους. Και τιμωρούν με θάνατο τους άπιστους ή όσους παρεκκλίνουν από την «ορθή» πίστη.
Διακηρύσσουν ότι ο «περιούσιος» λαός τους δε θα εξαλειφθεί ποτέ από προσώπου Γης και θα κυριεύσει όλους τους άλλους λαούς. Γεννιούνται έτσι, οι αντι-ήρωες: απαξιώνουν τον «Άλλο» και του «Αλλού», όπου εκείνος κατοικεί. Αλλά επιθυμούν τον «Άλλο» ως υπηρέτη τους και τη γη τού «Αλλού» για τα δικά τους συμφέροντα. Εκδίκηση, μίσος και πόλεμος είναι το ουσιαστικό νόημα των θρησκειών, υπό την επίφαση της αγάπης για τον πλησίον.
Αυτοκράτορες και ιερείς αναγκάζουν τους ανθρώπους να καλλιεργούν «θεϊκές υπερτροφές» σε γη χέρσα, προς όφελος του κοινού καλού και κρατούν για τους εαυτούς τους τη μερίδα του λέοντος, διανέμοντας στους πληβείους πινάκια φακής. Και μαστιγώνουν είλωτες για να σείουν τα βουνά, ν’ αλλάζουν το ρου των ποταμών και να χτίζουν τείχη κυκλώπεια και πυραμίδες βαθμιδωτές (που συμπτωματικά –σκανδαλιστικά συμπτωματικά- [συν]υπάρχουν σε διάφορα γεωγραφικά μήκη και πλάτη), από την κορυφή των οποίων, τελικά, θα προσφέρουν την καρδιά τους ως θυσία σε Φίδια Φτερωτά για να μη σβήσει ο Ήλιος, και στις οποίες θα θανατώσουν χιλιάδες σκλάβους για να μη μαρτυρήσουν την είσοδο στον Κάτω Κόσμο και –κυρίως- στους θησαυρούς. Κι οι άλλοι, από κάτω, θα κοινωνήσουν τη σκόνη απ’ τα κόκαλα των θυσιασμένων μες την ομίχλη της ζούγκλας.
Τα κοσμήματα, τα λαμπερά σαν τ’ άστρα -που μελετά η αρχαία αστρονομία-, τ’ αγάλματα με την τρομακτική (στη χειρότερη περίπτωση) ή και τη λάγνα τους όψη (στην καλύτερη των περιστάσεων), οι τελετουργικοί χοροί με τ’ αλφάβητα στα δάχτυλα των χεριών και των ποδιών, η (προφορική) λογοτεχνία, οι μάσκες του θεάτρου των θεών και οι μουσικές που αφηγούνται τα κατορθώματά τους, τα μαθηματικά κι οι άλλες επιστήμες, η ναυσιπλοΐα κι άλλες τεχνικές, το μέλι που συμβολίζει τη γυναίκα –τη γλυκιά μα και δηλητηριώδη-, όλα αυτά κι άλλα πολλά σύμβολα κι όμορφα ονόματα των Ιαγουάρων της Σελήνης, είναι προϊόντα του πολιτισμού -της civilización- της άρχουσας τάξης. Η εντυπωσιακή βιτρίνα του πολιτισμού.
Όμως, υπάρχει και η λαϊκή κουλτούρα· εκείνη του ζωδιακού κύκλου, του εσωτερισμού, της οικολογικής θρησκείας, της μαγείας κι άλλων απορριμμάτων που η άρχουσα τάξη πετά μετά την ημερομηνία λήξης τους, ενώ ο λαός γιορτάζει την εύρεσή τους με παραδοσιακούς χορούς. Για το λαό, οι θεοί έχουν ανθρώπινες (σεξουαλικές) αδυναμίες· κι επιδίδονται στην αιμομιξία υπό την επήρεια της οινοπνευματώδους τσίτσα. Παράδειγμα προς μίμησιν, για να μην κατηγορηθούν οι άρχοντες που την εφαρμόζουν για… να συνεχίσουν τη ζωή τους ως κατώτεροι θεοί στο ουράνιο στερέωμα. Διπλή και πρακτική η εφαρμογή του μέτρου. Η άλλη βιτρίνα του «πολιτισμού» είναι αυτή. «Η γνήσια», όπως την αποκαλούν οι σύγχρονοι ταξιδευτές που θέλουν να ξεχωρίσουν τον εαυτό τους από τους «κοινούς τουρίστες των μουσείων και των πλαζ».
Κι ανάμεσα στους δύο πολιτισμούς, στη civilización και στην κουλτούρα, διεξάγεται μία σφοδρή μάχη, ανάμεσα στο «Καλό» και στο «Κακό» · όμως δεν έχει γίνει ακόμη σαφές ποιο είναι το καλό και ποιο το κακό. Ή, αν υπάρχει, εν τέλει, το καλό… Ένας πόλεμος πολύπλοκος: εμφύλιος, από πλευράς της άρχουσας τάξης, μέσα στην οποία αντιμάχονται οι Ήρωες με τους θεούς για να τους πάρουν τη βασιλική τους εξουσία, επιθετικός έναντι της τάξης των πληβείων για να μη σηκώσουν κεφάλι, κι αμυντικός από πλευράς των λαϊκών στρωμάτων για να διατηρήσουν τη γνησιότητά τους, για να μη χαθούν σ’ ένα λαβύρινθο που δεν κατανοούν. Αυτή είναι η μία όψη της ζωής.
Η άλλη πλευρά της Σελήνης, ο δεύτερος των Διδύμων, το άλλο μισό χείλι αυτού που γεννήθηκε με λαγωχειλία, είναι αντιφατικό: ο «Άλλος», η κοινωνικά χαμηλή τάξη, κάνει άλματα προς την ανάπτυξη, παράγοντας κακέκτυπα της «ακαδημαϊκής» δημιουργίας. Κι αυτό προσάπτει στον άνθρωπο την υπεροψία του παπαγάλου Βουκούμπ Κακίς.
Ώσπου επέρχεται ο κορεσμός, η αυτοοργανωμένη κρισιμότητα και ο αγώνας για την κοινωνική ανανέωση, για νέους ημερολογιακούς κύκλους τσολ κ’ιν, για νέες τέχνες και τεχνολογίες, για νέα κοινωνικά συστήματα καταπίεσης των μεν από τους δε, που –ως «πολιτισμένοι»- πάντα θα κατακρίνουν ως «απολίτιστη» τη μοναχική, ανεξάρτητη ζωή του προϊστορικού Ανθρώπου πάνω στα δέντρα…
☼☼☼
Οι Μάγια κατόρθωσαν να επιβιώσουν –βιολογικά και πολιτισμικά- έως τις μέρες μας, χάρη στους στενούς δεσμούς που διατηρούν με τη Γη και στην αφοσίωσή τους στην ιθαγενή κοινότητα και στον τρόπο ζωής της. Είναι, ίσως, ο τρίτος ηρωικός κύκλος της μυθολογίας τους.
[i] Spengler, Oswald Arnold Gottfried (Γερμανία, 1880-1936): Γερμανός ιστορικός και φιλόσοφος.
[ii] Childe, Vere Gordon: (Αυστραλία, 1892-1957): Αυστραλός αρχαιολόγος.
[iii] Toynbee, Arnold Joseph (Μ. Βρετανία, 1889-1975): Βρετανός ιστορικός και φιλόσοφος.
[iv] Braudel, Fernand (Γαλλία, 1902-1985): Γάλλος ιστορικός.
[v] Fernández Armesto, Felipe (Μ. Βρετανία, 1950): Βρετανός ιστορικός.
[vi] Kenneth McKenzie Clark, Baron Clark, (Μ. Βρετανία, 1903-1983): Βρετανός ιστορικός της τέχνης.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ALBARRACÍN JORDAN Juan Ph.D.: Arqueología de Tiwanaku, Fundación Bartolomé de las Casas, La Paz, Bolivia.
ÁLVAREZ Rafael V.: 450 años de espantos y espantados en Antigua Guatemala, Centro editorial Vile, Guatemala, 1997
(ANÓNIMO): Visión de los vencidos, Historia 16, Madrid, 1985
ARQUEOLOGÍA MEXICANA: Vol. IX, Núm. 53
BENOIST Luc: Signes, symboles et myths, Presses Universitaires, Paris, France, 1981
BOERO ROJO Hugo: La civilización andina, Ed. Alcegraf, La Paz, Bolivia, 1991
CÁDOGAN León: Ywyra Ñe´ery, Fluye del árbol la palabra, Centro de estudios antropológicos de la Universidad Católica, Asunción, Paraguay, 1971
CALVET Louis-Jean: La tradition orale, Presses Universitaires, Paris, France, 1984
CAMPBELL Joseph: The hero with a thousand faces, Bollingen Foundation Inc., 1949
CARVAJAL Jacinto de: Descubrimiento del río Apure, Historia 16, Madrid, España, 1985
CE-ACATL: Ma´titla´tocan Nahualla´tolli, México, 1997
CHÁVEZ Adrián Inés: Pópol Wuj: poema mito-histórico k’í-chè, Centro Editorial Vile, Guatemala, 1981
CIEZA DE LEÓN Pedro de: El señorío de los incas, Historia 16, Madrid, España, 1985
CLÉMENT Catherine: Le goût du miel, Ed. Grasset & Fasquelle, Paris, France, 1987
COE Michael D.: The Maya, Thames and Hudson Ltd., London, G.B., 1966
CORTÉS Hernán: Cartas de Relación, Historia 16, Madrid, España, 1985
COURRIER: UNESCO: Αθήνα, Ιούλ. 1992: 1492
CULTURAS INDÍGENAS AMERICANAS, Ed. Salvat, Madrid, España, 1981
DÍAZ DEL CASTILLO Bernal: Historia verdadera de la conquista de la Nueva España, Historia 16, Madrid, España, 1984
FARAONE Christopher: Αρχαία Ελληνική Ερωτική Μαγεία, μτφρ. Παπαθωμόπουλος Μ., Εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα, 2004
FAVRE Henri: Les Incas, Presses Universitaires, Paris, France, 1972
FERNÁNDEZ ARMESTO Felipe: Civilizations, MacMilllan, London, G.B. 2000
GIRALDO DE PUECH María de la Luz: Así éramos los muiscas, Fundación de Investigaciones
Arqueológicas Nacionales, Ed. Norma, Bogotá, Colombia, 1986
GODOY ZIOGAS Marilyn: Indias, vasallas y campesinas, Ed. Arte Nuevo, Asunción, Paraguay, 1987
GÓMEZ TAGLE Silvia: Museo Nacional de Antropología,
GV Editores, México, 1997
HERNÁNDEZ Natalio: Yancuic Anahuac Cuicatl, Ed. Diana, México, 1994
HIGOUNET Charles: L´ Écriture, Presses Universitaires, France, 1964
LANDA Diego de: Relación de las cosas de Yucatán, Historia 16, Madrid, España, 1985
LÉVI-STRAUSS Claude: Μύθοςκαινόημα, Μτφρ.:Β. Αθανασόπουλος, Εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1986
MADSEN William & Claudia: A guide to Mexican witchcraft, Minutiae Mexicana, 1969
MAY Pedro Pablo: Antiguos Mitos Americanos, Ed. Acento, Madrid, España, 1998
NATIONAL GEOGRAPHIC: (USA) 08-1996, 10-1989, 12-1980, 12-1975
ORTIZ Fernando: La ‘tragedia’ de los ñáñigos, Ed. Norma Suárez, La Habana, Cuba, 1993
ORY Pascal: L´ histoire culturelle, Centre National du Livre, Paris, France, 2004
PEDROSO Lázaro, Ogún Tolá: Obbedí, Cantos a los Orishas, Ed. Artex, La Habana, Cuba, 1995
POTTIER Bernard: América Latina en sus lenguas indígenas,
UNESCO, Ed. Monte Ávila, Caracas, Venezuela, 1993
PROSKOURIAKOFF Tatiana: Historia Maya,
Ed. S. XXI, España y México, 1994
REAL ACADEMIA ESPAÑOLA: Diccionario de la lengua española, vol. 1-2,
Madrid, España, 1992
RECINOS Adrián: El Pópol Vuh: las antiguas historias del quiché, Ed. Universitaria Centroamericana,
1979
RULFO Juan: Pedro Páramo, Cátedra-Anaya, Madrid, España, 2000,
SÁNCHEZ Juanita & MAYORGA Gloria: Costumbres y tradiciones indígenas, UNESCO, San José, Costa
Rica, 1993
SERVIER Jean: L´ Éthnologie, Presses Universitaires, Paris, France, 1991
TATAYYVA & ENCINA RAMOS Pedro: Museo Mitológico Ramón Elías, Capiatá, Paraguay, 1995
TAUBE Kart: The legendary past, Aztec and Maya, The University of Texas Press, Austin, USA, 1993
TOWNSEND Richard F.: The Aztecs, Thames and Hudson Ltd., London, G.B., 1989
URTON Gary, Inca Myths, The British Museum, London, G.B., 1999
XIMÉNEZ Francisco, Fray: El Pópol Vuh, La Biblia de los Mayas, Edi. Aura, Barcelona, España, 1986
YUPANQUI Demetrio Tupac: Quechua Yachay Wasi, Lima, Perú, 1950
ZAVALA M.: Gramática Maya, Mérida, Yucatán, México, 1896
ZAVALA M. & MEDINA A.: Vocabulario Español-Maya, Mérida, Yucatán, México, 1898
(ΑΝΩΝΥΜΟ): Chiapas, Η βία των ιθαγενών Αγγέλων, Εναλλακτικές Εκδ., Αθήνα, 1997
ΓΕΝΙΚΟ ΠΡΟΞΕΝΕΙΟ ΚΟΛΟΜΒΙΑΣ: ElDorado, Η χρυσή κληρονομιά της Κολομβίας, Αθήνα, 1988
ΚΑΚΡΙΔΗΣ Ιωάννης: Ελληνική Μυθολογία, τόμ. 1-5, Εκδ. Αθηνών, 1986
ΤΑΜΠΟΥΡΑΚΗΣ Ηλίας:
- 2012 Έρχεται το τέλος;, Εκδ. Περίπλους, Αθήνα, 2010
- Ημερολόγια ταξιδιών σε φύλλα μπανανιάς,
Ιστορικό μυθιστόρημα για τη Λατινική Αμερική, Εκδ. Ροές, 2007
- Ανθολογία ποίησης των Ίνκας,
(Συλλογή, σχολιασμός και απόδοση στα Ελληνικά από την αρχαία γλώσσα runasimi/quechua των Ίνκας με μουσικό CD. Εκδ. Ροές, 2007)
- Τελετές μαγείας στη σύγχρονη Λατινική Αμερική,
(Μετάφραση & Σχολιασμός της εθνολογικής μελέτης των W. & C. Madsen & πρόσθετα κεφάλαια του Η. Τ.) Εκδ. Περίπλους, Αθήνα, 1999
- Το δικαίωμα να είσαι ινδιάνος,
Εφημερίδα Η εποχή, Αθήνα, Μάρτιος 2004
- Στοιχεία ιθαγενούς αρχαιολογικής αστρονομίας,
Περιοδικό Sol Latino, Αθήνα, Σεπτ.-Οκτ. 2002, σσ.: 12-15,
άρθρο: «Observadores de las estrellas» (δίγλωσσο)
Αρχαίος ελληνικός πολιτισμός και ο πολιτισμός των Μάγια, ο νομικός μας πολιτισμός, θαλάσσιοι πολιτισμοί, βουδιστικός πολιτισμός και ο διατροφικός πολιτισμός του καλαμποκιού στη Μέση Αμερική, μπορούν να στηρίξουν την οντότητα της κουλτούρας –με τη σημασία και τη δημιουργική σπουδαιότητα του καθημερινού modus vivendi, του αρχέγονου αλλά και σύγχρονου.
Κουλτούρα και πολιτισμός: υποσύνολα τα μεν των δε, προϊόντα της Φύσης, αλλά και της ανθρώπινης διανόησης, αποτελούν ιδρυτές λαών αζτεκικών, ινκαϊκών, γουαρανικών και των Μάγια, και σχηματίζουν τη φιλοσοφία της ινδιάνικης Αμερικής.
Σ’ ένα μεγάλο ταξίδι ζωής ανάμεσα στις χώρες του πλανήτη μας, διαπιστώνουμε, όμως, ότι –δυστυχώς- ο πολιτισμός (κάθε είδους) εδραιώνεται σε αλήθειες συγκαλυμμένες, σε γλώσσες δυσνόητες και γραφές ιερογλυφικές, για τους λίγους· οι φιλοσοφίες στηρίζονται σε θεολογίες που ευνοούν τον άνδρα και υποβιβάζουν τη γυναίκα· σε θρησκείες (βασικό στοιχείο κάθε πολιτισμού), που απαιτούν μετάνοια μέσω της τιμωρίας του σώματος με νηστεία ή διάτρηση των γεννητικών οργάνων και με ανθρωποθυσίες· θρησκείες που αποτάσσουν το σώμα, αυτό το δώρο (;) της Φύσης, που πενθούν τη ζωή με μπούρκα, που αφαιρούν το δικαίωμα αυτοδιάθεσης στα μοναστήρια και της επαφής κάθε ανθρώπου με τη Φύση.
Σε όλα τα θεολογικά ρεύματα –μονοθεϊστικά, μονολατρικά, ενοθεϊστικά ή πολυθεϊστικά –ακόμη και στο συγκρητισμό των Χριστιανών Ισπανών κατακτητών με τους σταυρούς/σπαθιά και το φαλλό του βιασμού στα χέρια-, ο Θεός ή οι θεοί από πέτρα ή ξύλο, τρέφονται με λιβάνι κοπάλ και με την πίστη και τη λατρεία της Ανθρωπότητας.
Οι άνθρωποι, ανάλογα με το διανοητικό τους επίπεδο, πλάθουν τους θεούς τους, είτε κατ’ εικόνα, είτε καθ’ ομοίωσιν, είτε –ούτε κατά διάνοια-, με τερατόμορφη εμφάνιση.
Ήδη από την παλαιολιθική εποχή, οι σαμάνοι –οι μάγοι/θεραπευτές- κλείνονταν στην ασφάλεια των σπηλαίων τους και ζωγράφιζαν μαγικο-θρησκευτικές εικόνες θηραμάτων, για να… «βοηθήσουν» τους κυνηγούς στο επικίνδυνο έργο τους. Η πρώτη εκμετάλλευση του Ανθρώπου από άνθρωπο γεννήθηκε στους εκκλησιαστικούς κόλπους.
Και οι μετέπειτα ιερείς (τα παράγωγα των σαμάνων, που καπηλεύονται το ρόλο του ψυχαναλυτή της φυλής τους), προσηλυτίζουν νεοφώτιστους υποτελείς των αυτοκρατόρων, τους οποίους κι εκείνοι υπηρετούν, όταν τυγχάνει να μην έχουν οι ίδιοι το διττό ρόλο του θεοποιημένου Ήρωα-ηγέτη.
Ρυθμίζουν τη συλλογική μνήμη από την πρωταρχική ύπαρξη του Χάους (για να μην υπάρχει πρότερη αναφορά κι έρευνα), και θέτουν ως Πρωτόπλαστο Ήλιο, δίχως γονείς και προγόνους και λαμπρό, τον εαυτό τους. Και τιμωρούν με θάνατο τους άπιστους ή όσους παρεκκλίνουν από την «ορθή» πίστη.
Διακηρύσσουν ότι ο «περιούσιος» λαός τους δε θα εξαλειφθεί ποτέ από προσώπου Γης και θα κυριεύσει όλους τους άλλους λαούς. Γεννιούνται έτσι, οι αντι-ήρωες: απαξιώνουν τον «Άλλο» και του «Αλλού», όπου εκείνος κατοικεί. Αλλά επιθυμούν τον «Άλλο» ως υπηρέτη τους και τη γη τού «Αλλού» για τα δικά τους συμφέροντα. Εκδίκηση, μίσος και πόλεμος είναι το ουσιαστικό νόημα των θρησκειών, υπό την επίφαση της αγάπης για τον πλησίον.
Αυτοκράτορες και ιερείς αναγκάζουν τους ανθρώπους να καλλιεργούν «θεϊκές υπερτροφές» σε γη χέρσα, προς όφελος του κοινού καλού και κρατούν για τους εαυτούς τους τη μερίδα του λέοντος, διανέμοντας στους πληβείους πινάκια φακής. Και μαστιγώνουν είλωτες για να σείουν τα βουνά, ν’ αλλάζουν το ρου των ποταμών και να χτίζουν τείχη κυκλώπεια και πυραμίδες βαθμιδωτές (που συμπτωματικά –σκανδαλιστικά συμπτωματικά- [συν]υπάρχουν σε διάφορα γεωγραφικά μήκη και πλάτη), από την κορυφή των οποίων, τελικά, θα προσφέρουν την καρδιά τους ως θυσία σε Φίδια Φτερωτά για να μη σβήσει ο Ήλιος, και στις οποίες θα θανατώσουν χιλιάδες σκλάβους για να μη μαρτυρήσουν την είσοδο στον Κάτω Κόσμο και –κυρίως- στους θησαυρούς. Κι οι άλλοι, από κάτω, θα κοινωνήσουν τη σκόνη απ’ τα κόκαλα των θυσιασμένων μες την ομίχλη της ζούγκλας.
Τα κοσμήματα, τα λαμπερά σαν τ’ άστρα -που μελετά η αρχαία αστρονομία-, τ’ αγάλματα με την τρομακτική (στη χειρότερη περίπτωση) ή και τη λάγνα τους όψη (στην καλύτερη των περιστάσεων), οι τελετουργικοί χοροί με τ’ αλφάβητα στα δάχτυλα των χεριών και των ποδιών, η (προφορική) λογοτεχνία, οι μάσκες του θεάτρου των θεών και οι μουσικές που αφηγούνται τα κατορθώματά τους, τα μαθηματικά κι οι άλλες επιστήμες, η ναυσιπλοΐα κι άλλες τεχνικές, το μέλι που συμβολίζει τη γυναίκα –τη γλυκιά μα και δηλητηριώδη-, όλα αυτά κι άλλα πολλά σύμβολα κι όμορφα ονόματα των Ιαγουάρων της Σελήνης, είναι προϊόντα του πολιτισμού -της civilización- της άρχουσας τάξης. Η εντυπωσιακή βιτρίνα του πολιτισμού.
Όμως, υπάρχει και η λαϊκή κουλτούρα· εκείνη του ζωδιακού κύκλου, του εσωτερισμού, της οικολογικής θρησκείας, της μαγείας κι άλλων απορριμμάτων που η άρχουσα τάξη πετά μετά την ημερομηνία λήξης τους, ενώ ο λαός γιορτάζει την εύρεσή τους με παραδοσιακούς χορούς. Για το λαό, οι θεοί έχουν ανθρώπινες (σεξουαλικές) αδυναμίες· κι επιδίδονται στην αιμομιξία υπό την επήρεια της οινοπνευματώδους τσίτσα. Παράδειγμα προς μίμησιν, για να μην κατηγορηθούν οι άρχοντες που την εφαρμόζουν για… να συνεχίσουν τη ζωή τους ως κατώτεροι θεοί στο ουράνιο στερέωμα. Διπλή και πρακτική η εφαρμογή του μέτρου. Η άλλη βιτρίνα του «πολιτισμού» είναι αυτή. «Η γνήσια», όπως την αποκαλούν οι σύγχρονοι ταξιδευτές που θέλουν να ξεχωρίσουν τον εαυτό τους από τους «κοινούς τουρίστες των μουσείων και των πλαζ».
Κι ανάμεσα στους δύο πολιτισμούς, στη civilización και στην κουλτούρα, διεξάγεται μία σφοδρή μάχη, ανάμεσα στο «Καλό» και στο «Κακό» · όμως δεν έχει γίνει ακόμη σαφές ποιο είναι το καλό και ποιο το κακό. Ή, αν υπάρχει, εν τέλει, το καλό… Ένας πόλεμος πολύπλοκος: εμφύλιος, από πλευράς της άρχουσας τάξης, μέσα στην οποία αντιμάχονται οι Ήρωες με τους θεούς για να τους πάρουν τη βασιλική τους εξουσία, επιθετικός έναντι της τάξης των πληβείων για να μη σηκώσουν κεφάλι, κι αμυντικός από πλευράς των λαϊκών στρωμάτων για να διατηρήσουν τη γνησιότητά τους, για να μη χαθούν σ’ ένα λαβύρινθο που δεν κατανοούν. Αυτή είναι η μία όψη της ζωής.
Η άλλη πλευρά της Σελήνης, ο δεύτερος των Διδύμων, το άλλο μισό χείλι αυτού που γεννήθηκε με λαγωχειλία, είναι αντιφατικό: ο «Άλλος», η κοινωνικά χαμηλή τάξη, κάνει άλματα προς την ανάπτυξη, παράγοντας κακέκτυπα της «ακαδημαϊκής» δημιουργίας. Κι αυτό προσάπτει στον άνθρωπο την υπεροψία του παπαγάλου Βουκούμπ Κακίς.
Ώσπου επέρχεται ο κορεσμός, η αυτοοργανωμένη κρισιμότητα και ο αγώνας για την κοινωνική ανανέωση, για νέους ημερολογιακούς κύκλους τσολ κ’ιν, για νέες τέχνες και τεχνολογίες, για νέα κοινωνικά συστήματα καταπίεσης των μεν από τους δε, που –ως «πολιτισμένοι»- πάντα θα κατακρίνουν ως «απολίτιστη» τη μοναχική, ανεξάρτητη ζωή του προϊστορικού Ανθρώπου πάνω στα δέντρα…
☼☼☼
Οι Μάγια κατόρθωσαν να επιβιώσουν –βιολογικά και πολιτισμικά- έως τις μέρες μας, χάρη στους στενούς δεσμούς που διατηρούν με τη Γη και στην αφοσίωσή τους στην ιθαγενή κοινότητα και στον τρόπο ζωής της. Είναι, ίσως, ο τρίτος ηρωικός κύκλος της μυθολογίας τους.
[i] Spengler, Oswald Arnold Gottfried (Γερμανία, 1880-1936): Γερμανός ιστορικός και φιλόσοφος.
[ii] Childe, Vere Gordon: (Αυστραλία, 1892-1957): Αυστραλός αρχαιολόγος.
[iii] Toynbee, Arnold Joseph (Μ. Βρετανία, 1889-1975): Βρετανός ιστορικός και φιλόσοφος.
[iv] Braudel, Fernand (Γαλλία, 1902-1985): Γάλλος ιστορικός.
[v] Fernández Armesto, Felipe (Μ. Βρετανία, 1950): Βρετανός ιστορικός.
[vi] Kenneth McKenzie Clark, Baron Clark, (Μ. Βρετανία, 1903-1983): Βρετανός ιστορικός της τέχνης.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ALBARRACÍN JORDAN Juan Ph.D.: Arqueología de Tiwanaku, Fundación Bartolomé de las Casas, La Paz, Bolivia.
ÁLVAREZ Rafael V.: 450 años de espantos y espantados en Antigua Guatemala, Centro editorial Vile, Guatemala, 1997
(ANÓNIMO): Visión de los vencidos, Historia 16, Madrid, 1985
ARQUEOLOGÍA MEXICANA: Vol. IX, Núm. 53
BENOIST Luc: Signes, symboles et myths, Presses Universitaires, Paris, France, 1981
BOERO ROJO Hugo: La civilización andina, Ed. Alcegraf, La Paz, Bolivia, 1991
CÁDOGAN León: Ywyra Ñe´ery, Fluye del árbol la palabra, Centro de estudios antropológicos de la Universidad Católica, Asunción, Paraguay, 1971
CALVET Louis-Jean: La tradition orale, Presses Universitaires, Paris, France, 1984
CAMPBELL Joseph: The hero with a thousand faces, Bollingen Foundation Inc., 1949
CARVAJAL Jacinto de: Descubrimiento del río Apure, Historia 16, Madrid, España, 1985
CE-ACATL: Ma´titla´tocan Nahualla´tolli, México, 1997
CHÁVEZ Adrián Inés: Pópol Wuj: poema mito-histórico k’í-chè, Centro Editorial Vile, Guatemala, 1981
CIEZA DE LEÓN Pedro de: El señorío de los incas, Historia 16, Madrid, España, 1985
CLÉMENT Catherine: Le goût du miel, Ed. Grasset & Fasquelle, Paris, France, 1987
COE Michael D.: The Maya, Thames and Hudson Ltd., London, G.B., 1966
CORTÉS Hernán: Cartas de Relación, Historia 16, Madrid, España, 1985
COURRIER: UNESCO: Αθήνα, Ιούλ. 1992: 1492
CULTURAS INDÍGENAS AMERICANAS, Ed. Salvat, Madrid, España, 1981
DÍAZ DEL CASTILLO Bernal: Historia verdadera de la conquista de la Nueva España, Historia 16, Madrid, España, 1984
FARAONE Christopher: Αρχαία Ελληνική Ερωτική Μαγεία, μτφρ. Παπαθωμόπουλος Μ., Εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα, 2004
FAVRE Henri: Les Incas, Presses Universitaires, Paris, France, 1972
FERNÁNDEZ ARMESTO Felipe: Civilizations, MacMilllan, London, G.B. 2000
GIRALDO DE PUECH María de la Luz: Así éramos los muiscas, Fundación de Investigaciones
Arqueológicas Nacionales, Ed. Norma, Bogotá, Colombia, 1986
GODOY ZIOGAS Marilyn: Indias, vasallas y campesinas, Ed. Arte Nuevo, Asunción, Paraguay, 1987
GÓMEZ TAGLE Silvia: Museo Nacional de Antropología,
GV Editores, México, 1997
HERNÁNDEZ Natalio: Yancuic Anahuac Cuicatl, Ed. Diana, México, 1994
HIGOUNET Charles: L´ Écriture, Presses Universitaires, France, 1964
LANDA Diego de: Relación de las cosas de Yucatán, Historia 16, Madrid, España, 1985
LÉVI-STRAUSS Claude: Μύθοςκαινόημα, Μτφρ.:Β. Αθανασόπουλος, Εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1986
MADSEN William & Claudia: A guide to Mexican witchcraft, Minutiae Mexicana, 1969
MAY Pedro Pablo: Antiguos Mitos Americanos, Ed. Acento, Madrid, España, 1998
NATIONAL GEOGRAPHIC: (USA) 08-1996, 10-1989, 12-1980, 12-1975
ORTIZ Fernando: La ‘tragedia’ de los ñáñigos, Ed. Norma Suárez, La Habana, Cuba, 1993
ORY Pascal: L´ histoire culturelle, Centre National du Livre, Paris, France, 2004
PEDROSO Lázaro, Ogún Tolá: Obbedí, Cantos a los Orishas, Ed. Artex, La Habana, Cuba, 1995
POTTIER Bernard: América Latina en sus lenguas indígenas,
UNESCO, Ed. Monte Ávila, Caracas, Venezuela, 1993
PROSKOURIAKOFF Tatiana: Historia Maya,
Ed. S. XXI, España y México, 1994
REAL ACADEMIA ESPAÑOLA: Diccionario de la lengua española, vol. 1-2,
Madrid, España, 1992
RECINOS Adrián: El Pópol Vuh: las antiguas historias del quiché, Ed. Universitaria Centroamericana,
1979
RULFO Juan: Pedro Páramo, Cátedra-Anaya, Madrid, España, 2000,
SÁNCHEZ Juanita & MAYORGA Gloria: Costumbres y tradiciones indígenas, UNESCO, San José, Costa
Rica, 1993
SERVIER Jean: L´ Éthnologie, Presses Universitaires, Paris, France, 1991
TATAYYVA & ENCINA RAMOS Pedro: Museo Mitológico Ramón Elías, Capiatá, Paraguay, 1995
TAUBE Kart: The legendary past, Aztec and Maya, The University of Texas Press, Austin, USA, 1993
TOWNSEND Richard F.: The Aztecs, Thames and Hudson Ltd., London, G.B., 1989
URTON Gary, Inca Myths, The British Museum, London, G.B., 1999
XIMÉNEZ Francisco, Fray: El Pópol Vuh, La Biblia de los Mayas, Edi. Aura, Barcelona, España, 1986
YUPANQUI Demetrio Tupac: Quechua Yachay Wasi, Lima, Perú, 1950
ZAVALA M.: Gramática Maya, Mérida, Yucatán, México, 1896
ZAVALA M. & MEDINA A.: Vocabulario Español-Maya, Mérida, Yucatán, México, 1898
(ΑΝΩΝΥΜΟ): Chiapas, Η βία των ιθαγενών Αγγέλων, Εναλλακτικές Εκδ., Αθήνα, 1997
ΓΕΝΙΚΟ ΠΡΟΞΕΝΕΙΟ ΚΟΛΟΜΒΙΑΣ: ElDorado, Η χρυσή κληρονομιά της Κολομβίας, Αθήνα, 1988
ΚΑΚΡΙΔΗΣ Ιωάννης: Ελληνική Μυθολογία, τόμ. 1-5, Εκδ. Αθηνών, 1986
ΤΑΜΠΟΥΡΑΚΗΣ Ηλίας:
- 2012 Έρχεται το τέλος;, Εκδ. Περίπλους, Αθήνα, 2010
- Ημερολόγια ταξιδιών σε φύλλα μπανανιάς,
Ιστορικό μυθιστόρημα για τη Λατινική Αμερική, Εκδ. Ροές, 2007
- Ανθολογία ποίησης των Ίνκας,
(Συλλογή, σχολιασμός και απόδοση στα Ελληνικά από την αρχαία γλώσσα runasimi/quechua των Ίνκας με μουσικό CD. Εκδ. Ροές, 2007)
- Τελετές μαγείας στη σύγχρονη Λατινική Αμερική,
(Μετάφραση & Σχολιασμός της εθνολογικής μελέτης των W. & C. Madsen & πρόσθετα κεφάλαια του Η. Τ.) Εκδ. Περίπλους, Αθήνα, 1999
- Το δικαίωμα να είσαι ινδιάνος,
Εφημερίδα Η εποχή, Αθήνα, Μάρτιος 2004
- Στοιχεία ιθαγενούς αρχαιολογικής αστρονομίας,
Περιοδικό Sol Latino, Αθήνα, Σεπτ.-Οκτ. 2002, σσ.: 12-15,
άρθρο: «Observadores de las estrellas» (δίγλωσσο)