Μετάφραση κειμένου συμμετοχής του Ηλία Ταμπουράκη
σε διαγωνισμό ιαπωνικής γλώσσας
σε διαγωνισμό ιαπωνικής γλώσσας
Ιαπωνικός πολιτισμός
Η διαχρονικότητα των κλασικών συστημάτων αξιών και η οικουμενική ευθύνη για τη νέα χιλιετία.
Η πορεία της υφηλίου προς την παγκοσμιοποίηση θα πρέπει να ακολουθήσει τον δρόμο του γόνιμου υβριδισμού των κλασικών πολιτισμών που μας έχει κληροδοτήσει το ιστορικό μας παρελθόν, για να επιρρεαστεί θετικά η ανθρώπινη ευφυία και η φύση, και να αποφευχθεί ο φόβος της αλλοτριωμένης ομοιομορφίας. Η ευθύνη είναι οικουμενική και τα προβλήματα πολλά. Η μνήμη των κλασικών δεδομένων αποτελεί με τη θετική της εφαρμογή εστία συναίνεσης. Τα συστήματα αξιών όπως το Μπουσίντο (τα ιδανικά των Σαμουράι) και η αρχαία Ελληνική [Φιλο]σοφία πρέπει να ενταχθούν στις νέες ανάγκες της ζωής, αντί να περιθωριοποιηθούν. Ο Ινάζο Νιτόμπε, ένας από τους μεγαλύτερους διανοητές διαλέγεται διαχρονικά με τους σοφούς της αρχαίας Ελλάδας, και παραθέτουν από κοινού τα βασικά στοιχεία της αρετής: δικαιοσύνη, τόλμη, συμπόνια, ευγένεια, φιλαλήθεια, τιμή, νομιμοφροσύνη και αυτοέλεγχος. Αυτά τα ιδανικά μπορούν να συνεχίσουν να διέπουν το χαρακτήρα, όχι μόνο των στρατιωτικών (σαμουράι), ή των ανδρών αποκλειστικά, αλλά του Ανθρώπου γενικά.
Μελετώντας Ιστορία της Τέχνης και ξένες γλώσσες, καταλήγουμε στο συμπέρασμα οτι ο σωστός δρόμος προς την εποικοδομητική παγκοσμιοποίηση του μέλλοντος είναι ο γόνιμος υβριδισμός των κλασικών πολιτισμών που μας έχει κληροδοτήσει το ιστορικό μας παρελθόν.
Τον 21ο αιώνα, η βιολογία και η τεχνολογία της πληροφορικής θα εξακολουθήσουν να εξελίσσονται και ν’ αλληλεπιδρούν, με αποτέλεσμα να μπορέσει η ανθρωπότητα να επιταχύνει ή να επηρεάσει τις φυσικές αλλαγές, την ανθρώπινη ευφυία και θέληση.
Ο φόβος για τη νέα χιλιετία είναι οτι τα πορίσματα των επιστημονικών εργασιών αναλύονται πολύ βιαστικά, με αποτέλεσμα να προκαλείται κοινωνική ομοιομορφία, βασισμένη στην αλλοτρίωση των επί μέρους πολιτισμών.
Πρέπει λοιπόν να μάθουμε να συμβιώνουμε, δηλαδή να δείχνουμε αλληλεγγύη και να μοιραζόμαστε τις γνώσεις και την εμπειρία μας. Είναι ζωτικός ο ρόλος της παιδείας στην προαγωγή της κουλτούρας της ειρήνης. Λέγοντας παιδεία δεν εννοώ μόνο την επίσημη εκπαίδευση στα σχολεία, αλλά και την ανεπίσημη εκπαίδευση, την οποία παρέχει ένα ευρύ φάσμα πολιτιστικών ιδρυμάτων, και κατά πρώτο λόγο η οικογένεια και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Γιατί, σε τελική ανάλυση, η αντικατάσταση της λογικής της βίας και της αντιπαράθεσης με τη λογική του σεβασμού των απόψεων είναι ευθύνη όλων των κρατών κι όλων των πολιτών.
Η ευθύνη είναι οικουμενική και τα προβλήματα πολλά: το κλίμα της υδρογείου απειλείται διαρκώς από τη ρύπανση, οι ωκεανοί αποτελούν πεδία συγκρούσεων, το έδαφος βρίσκεται στο χείλος της εξάντλησης, το πόσιμο νερό σπανίζει, τα απορρίμματα μας πνίγουν, μεταλλαγμένα είδη έχουν αντικαταστήσει τη φυσική μας διατροφή, η βιοηθική βρίσκεται σε βρεφικό στάδιο, τα ανθρώπινα δικαιώματα παρακάμπτονται καθημερινά, πορνεία, παιδική εργασία, εγκατάλειψη της τρίτης ηλικίας, ρατσισμός, ναρκωτικά και aids χαρακτηρίζουν το σύγχρονο κόσμο που βαίνει προς μια άγνωστη παγκοσμιοποίηση.
Ποιόν, λοιπόν, αφορά η πρόοδος; Ποιά είναι τα στοιχεία που θα παγκοσμιοποιηθούν; Δε θα ήθελα σε καμία περίπτωση αυτά να θεωρηθούν γραφικά ερωτήματα ενός παρωχημένου και ξενοφοβικού. Απλά αναρωτιέμαι: Τι είναι πολιτιστικώς ορθό; Μήπως τα κλασικά συστήματα αξιών πρέπει να ενταχθούν στις νέες ανάγκες της ζωής, αντί να περιθωριοποιηθούν; και πως αυτά θα γίνουν παγκοσμίως γνωστά, και θα συνταιριαστούν προκειμένου να δημιουργήσουν την παλιά γερή βάση του νέου ενοποιημένου κοινωνικού συστήματος;
Το «Μανιφιέστο της UNESCO για την καλλιέργεια της ειρήνης και της μη βίας» θέτει έξι βασικές δεσμεύσεις:
1. σεβασμός κάθε μορφής ζωής χωρίς διακρίσεις ή προκαταλήψεις
2. απόρριψη της σωματικής, σεξουαλικής, ψυχολογικής, οικονομικής και κοινωνικής βίας
3. ανάπτυξη της διεθνούς γενναιοδωρίας για την εξάλειψη του κοινωνικοπολιτικού αποκλεισμού και της
καταπίεσης
4. ελευθερία έκφρασης και απόρριψη του φανατισμού
5. προστασία των φυσικών πόρων του πλανήτη και
6. αλληλεγγύη για την ανάπτυξη και το σεβασμό των αρχών της δημοκρατίας.
Αυτό το τελευταίο άρθρο έχει τις ρίζες του στην κλασική Ελλάδα, ενώ στη σύγχρονη Ιαπωνία η πολιτική της αξιοποίησης της πολιτιστικής κληρονομιάς έχει στόχο να ενισχύσει την εύθραυστη εθνική ταυτότητα αυτής της χώρας. Η μνήμη των κλασικών δεδομένων αποτελεί με τη θετική της εφαρμογή εστία συναίνεσης εσωτερικής, ενώ με αρνητική θεώρηση μεταμορφώνεται σε τέρας εθνικισμού που αναγκάζει όλες τις ζωτικές ξένες πολιτισμικές αξίες να πέφτουν σε χειμερία νάρκη. Το θέτω έτσι γιατί ένας πολιτισμός με γερές ρίζες δεν καταστρέφεται με καμία δύναμη, αλλά απλώς κατευνάζεται στις σκοτεινές του περιόδους. Η πρόσφατη τάση της «αντι-κουλτούρας» που προωθείται από το σχολείο μέσω της κατάργησης της διδασκαλίας των κλασικών συστημάτων αξιών και της Έκθεσης, μπορεί ν’ αντισταθμιστεί με μία παγκοσμιοποιημένη παιδεία που θα ερευνά και θα ανακαλύπτει εκ νέου την κληρονομιά των λαών, επιλέγοντας τα εποικοδομητικά στοιχεία και απορρίπτοντας όσα δε συνεισφέρουν στις σύγχρονες ανάγκες.
Είμαστε όλοι προορισμένοι να βιώσουμε τις εμπειρίες του προηγούμενου αιώνα, του 20ου, και να δημιουργήσουμε τα δεδομένα του επόμενου αιώνα, του 21ου, έχοντας πάντα υπ’ όψιν οτι αυτός ο κόσμος δε μας ανήκει, αλλά τον δανειστήκαμε απ’ τα παιδιά μας. Το αναφέρω αυτό γιατί τόσο στην Ελλάδα, όσο και αλλού, κάποια σύμβολα κλασικών αρχών –πρόσωπα ή αντικείμενα- παρ’ όλο που δε συντελούν στη συντήρηση της υπανάπτυξης, τείνουν να θυσιαστούν με επιμελώς συγκαλυμμένες ενέργειες, στο βωμό της απρόσωπης παγκοσμιοποίησης. Αυτό πρόκειται να γίνει στην Ελλάδα με την Αρχαία Γραμματεία και ειδικότερα με τις ρήσεις των σοφών της αρχαιότητας, και ήδη συνέβη στην Ιαπωνία με τα έργα του Ινάζο Νιτόμπε, ενός από τους μεγαλύτερους διανοητές της υφηλίου, που όταν πρόσφατα επανεμφανίστηκε το πρόσωπό του στα ιαπωνικά χαρτονομίσματα, σχεδόν κανείς δεν ήξερε κάτι συγκεκριμένο για ‘κείνον. Διαβάζοντας τα έργα όλων αυτών, στην Ελληνική γλώσσα με την πλούσια ετυμολογία, αλλά και στην Ιαπωνική με τον περιεκτικό της λακωνισμό, διαπιστώνουμε οτι το υψηλό πνεύμα άνθισε εξ’ ίσου σ’ αυτές τις δύο άκρες του κόσμου, και όχι μόνο. Η χρονική απόκλιση μεταξύ τους δεν μας απασχολεί, εφ’ όσον δεν προϋπήρξαν πολιτισμικές επαφές μεταξύ αυτών των λαών.
Λέει ο Ινάζο Νιτόμπε οτι όχι το σχολείο, αλλά το Μπουσίντο ήταν εκείνο που τον βοήθησε να σχηματίσει στο την έννοια της ηθικής από την παιδική του ηλικία. Το ίδιο συνέβαινε και στις αγορές της Αρχαίας Ελλάδας. Έτσι και ο Πλούταρχος δίδασκε στα «Ηθικά» του την «Περί παίδων αγωγή». Είναι λοιπόν το Μπουσίντο ο προφορικός κώδικας των ηθικών αρχών που μας παραδόθηκε σε μορφή αποφθεγμάτων από τους Σαμουράι, τους ιππότες της μεσαιωνικής Ιαπωνίας. Ο Ινδικής προέλευσης Βουδισμός Ζεν είναι μία από τις σημαντικότερες πηγές, που του έδωσε μία έννοια ήρεμης εμπιστοσύνης στο πεπρωμένο και μια στωική αταραξία στη θέα της συμφοράς. Η ιθαγενής Ιαπωνική Σιντοϊστική θρησκεία δίδαξε στους ιππότες εκείνους τη νομιμοφροσύνη, και τη γονική ευλάβεια. Όταν λοιπόν στεκόμαστε μπροστά στον καθρέπτη ενός τέτοιου ιερού, βλέπουμε τη δική μας εικόνα να αντανακλάται, και τότε η πράξη της λατρείας είναι ισοδύναμη με εκείνη του δελφικού χρησμού «γνώθι σαυτόν». Αυτογνωσία, στην Ιαπωνική ή στην Ελληνική διδασκαλία σημαίνει ενδοσκόπηση της ηθικής φύσης μας. Ο Κινεζικός Κομφουκιανισμός είναι η τρίτη πηγή ηθικής επιρροής του Μπουσίντο.
Τα στοιχεία αυτών των μεγάλων πολιτισμών συναντώνται δυναμικά στο σπαθί του Μπουσίντο:
1. Η ευθύτητα ή δικαιοσύνη, είναι η δίδυμη αδελφή της ανδρείας και της στρατιωτικής αρετής. Αυτό πρέσβευαν οι Σαράντα Επτά «Γκισί», στους οποίους τόσα οφείλει η λαϊκή εκπαίδευση της Ιαπωνίας. Ο Σόλων, σοφός του 6ου π.Χ. αι. από την Αθήνα, δίδασκε οτι είναι πολύ ευχάριστη η ζωή όταν σ’ όλους υπάρχει ισότητα και δικαιοσύνη.
2. Το κουράγιο, η τόλμη και το πνεύμα του υποφέρειν είναι η δεύτερη διδασκαλία του Μπουσίντο που ασκείται με σκοπό να επιτευχθεί η δικαιοσύνη. Αληθινό θάρρος είναι το να ζεις όταν είναι σωστό να ζεις και να παθαίνεις όταν είναι σωστό να πεθαίνεις. Αυτό έλεγε ο πρίγκιπας του Μίτο, της πρωτεύουσας της παλιάς επαρχίας του Χιτάτσι, χωρίς νά ‘χει ακούσει ούτε καν τ’ όνομα του Πλάτωνα, ο οποίος όριζε το θάρρος ως γνώση των πραγμάτων εκείνων που ο άνθρωπος έπρεπε να φοβάται και εκείνων που δεν έπρεπε να φοβάται.
3. Η καλοκαγαθία, δηλαδή το αίσθημα της λύπης, είναι η τρίτη κατά σειράν αξία του Ιαπωνικού κώδικα αρετής. Λέγεται πως οτι έχει κάνει ο Χριστιανισμός στην Ευρώπη για την αφύπνιση της συμπόνιας στο μέσο της φρίκης του πολέμου, το έχει κάνει στην Ιαπωνία η αγάπη για τη μουσική και τα γράμματα.
4. Η ευγένεια έχει επισημανθεί ως το πλέον αξιοσημείωτο γιαπωνέζικο χαρακτηριστικό, που στην πιο υψηλή της μορφή σχεδόν άγγιζε την αγάπη. Η σχολή εθιμοτυπίας της Ογκασάβαρα έχει παίξει το ρόλο του θεματοφύλακα αυτής της αρετής. Στην Ελληνική γλώσσα η ετυμολογία της λέξης ευγένεια (εύ+γένος), ανάγεται στην αρχοντική καταγωγή.
5. Η φιλαλήθεια και η ειλικρίνεια, στην Ιαπωνική της εκδοχή εξηγείται με τη ρήση οτι η ευπρέπεια, όταν υπερβαίνει τα ορθά όρια γίνεται ψέμα. Απλούστερος νοηματικά είναι ο Περίανδρος από την Κόρινθο, ο οποίος υποστήριζε οτι είναι ορθό να λέμε πάντα την αλήθεια. Σ’ αυτό το σημείο οι Γάλλοι θ’ απαντούσαν οτι υπάρχουν πάντα δύο αλήθειες.
6. Η τιμή ορίζεται με τα κλασικά Ιαπωνικά δεδομένα του ονόματος (να), της εμφάνισης και της όψης (μεν-μόκου), και της έξωθεν καλής μαρτυρίας (γκουάι-μπουν). Συνεπώς, η έννοια της ντροπής (ρεν-τσι-σιν) ήταν –και είναι από τα πιο θελκτικά στοιχεία της Ιαπωνικής εκπαίδευσης. Σ’ αυτό το σημείο δεν μπορώ να παραλείψω τη διαπίστωση της Αμερικανίδας Μπένεντικτ Ρουθ, η οποία λέει στο βιβλίο της «το χρυσάνθεμο και το ξίφος» οτι η Ιαπωνική νοοτροπία βασίζεται στην ντροπή, ενώ η δυτική στην αμαρτία ή στην ενοχή. Αντιλαμβανόμαστε κατ’ αυτόν τον τρόπο οτι οι Γιαπωνέζοι συμπεριφέρονται κρατώντας τον έλεγχο του εαυτού τους μπροστά στα μάτια του κόσμου, ενώ οι δυτικοί μπροστά στο Θεό.
7. Το καθήκον της νομιμοφροσύνης διαφαίνεται ξεκάθαρα στις ιστορίες του Μισιτζανέ και του Σιγκεμόρι, γνωστές σε όλους όσους ασχολούνται σοβαρά με την Ιαπωνία. Οι αναγνώστες του Κρίτωνα θα θυμηθούν το επιχείρημα με το οποίο ο Σωκράτης αντιπροσωπεύει τους νόμους της πόλεως, καθώς απαντά στο ζήτημα της απόδρασής του.
8. Ο Αυτοέλεγχος, η διατήρηση του επιπέδου του νου μας, όπως λέει μία Ιαπωνική έκφραση, είναι το τελευταίο αναφορικά, αλλά όχι και το λιγότερο σημαντικό στοιχείο της Ιαπωνικής αρετής. Η πειθαρχία της γενναιότητας από τη μια, η ενσυνείδητη αντοχή και η διδασκαλεία της ευγένειας από την άλλη, απαιτούν από τον άνθρωπο να μην καταστρέφει τη γαλήνη του συνανθρώπου του με εκφράσεις λύπης ή πόνου. Αυτό, αν συνδυαστεί και με τη γένεση μιας στωικής στροφής του νου, τελικά θα μας επιβεβαιώσει το γεγονός οτι ο αυτοέλεγχος είναι εθνικό χαρακτηριστικό ενός φαινομενικού στωικισμού. Ο Δημόκριτος ονόμαζε την κατάσταση του αυτοελέγχου «ευθυμία» και ύψιστο καλό.
Αυτά τα ιδανικά βασίζονταν στην εκπαίδευση και τη σκληρή εξάσκηση των σαμουράι, όπως και των Σπαρτιατών, αλλά και στο θεσμό της επανόρθωσης με χαρακίρι, που στις δυτικές κοινωνίες αντιστοιχεί με τη μεταμέλεια.
Και στην αρχαία Ελλάδα, όμως, οι αξίες της ζωής ήταν παρόμοιες: εκτός από τις οκτώ αρχές του Μπουσίντο, τις οποίες συμπτωματικά αλλά συνειδητά σεβόταν, οι Έλληνες σοφοί είχαν αναπτύξει εκατόν εβδομήντα κατηγορίες φιλοσοφικών συζητήσεων, από τις οποίες θα περιοριστώ –λόγω χρόνου- να αναφέρω μόνο λίγες:
Τον άνθρωπο,
Την αρετή,
Την αυτογνωσία,
Τη γνώση,
Την ειρήνη,
Την ελπίδα,
Την ευγνωμοσύνη,
Την κρίση,
Τη μεταμέλεια ή συγγνώμη,
Τη σκέψη.
Είναι λίγα αυτά που αναφέρω, αλλά ο χρόνος είναι περιορισμένος. Θα τελειώσω, λοιπόν, συμπεραίνοντας οτι τα κλασικά συστήματα αξιών μπορεί νεκρώνονται, αλλά οι αρετές τους μένουν ζωντανές διαχρονικά. Όπου ο άνθρωπος μάχεται για να εγερθεί πιο πάνω κι από τον ίδιο του τον εαυτό, οπουδήποτε το πνεύμα του κυριαρχεί με τις προσπάθειες και τους αγώνες του, εκεί θα συναντάμε την αθάνατη διδασκαλία του Έλληνα στωικού φιλοσόφου Ζήνωνα, αλλά και του Ιαπωνικού Μπουσίντο.
Ταμπουράκης Ηλίας
Καθηγητής ξένων γλωσσών-Μεταφραστής
Η πορεία της υφηλίου προς την παγκοσμιοποίηση θα πρέπει να ακολουθήσει τον δρόμο του γόνιμου υβριδισμού των κλασικών πολιτισμών που μας έχει κληροδοτήσει το ιστορικό μας παρελθόν, για να επιρρεαστεί θετικά η ανθρώπινη ευφυία και η φύση, και να αποφευχθεί ο φόβος της αλλοτριωμένης ομοιομορφίας. Η ευθύνη είναι οικουμενική και τα προβλήματα πολλά. Η μνήμη των κλασικών δεδομένων αποτελεί με τη θετική της εφαρμογή εστία συναίνεσης. Τα συστήματα αξιών όπως το Μπουσίντο (τα ιδανικά των Σαμουράι) και η αρχαία Ελληνική [Φιλο]σοφία πρέπει να ενταχθούν στις νέες ανάγκες της ζωής, αντί να περιθωριοποιηθούν. Ο Ινάζο Νιτόμπε, ένας από τους μεγαλύτερους διανοητές διαλέγεται διαχρονικά με τους σοφούς της αρχαίας Ελλάδας, και παραθέτουν από κοινού τα βασικά στοιχεία της αρετής: δικαιοσύνη, τόλμη, συμπόνια, ευγένεια, φιλαλήθεια, τιμή, νομιμοφροσύνη και αυτοέλεγχος. Αυτά τα ιδανικά μπορούν να συνεχίσουν να διέπουν το χαρακτήρα, όχι μόνο των στρατιωτικών (σαμουράι), ή των ανδρών αποκλειστικά, αλλά του Ανθρώπου γενικά.
Μελετώντας Ιστορία της Τέχνης και ξένες γλώσσες, καταλήγουμε στο συμπέρασμα οτι ο σωστός δρόμος προς την εποικοδομητική παγκοσμιοποίηση του μέλλοντος είναι ο γόνιμος υβριδισμός των κλασικών πολιτισμών που μας έχει κληροδοτήσει το ιστορικό μας παρελθόν.
Τον 21ο αιώνα, η βιολογία και η τεχνολογία της πληροφορικής θα εξακολουθήσουν να εξελίσσονται και ν’ αλληλεπιδρούν, με αποτέλεσμα να μπορέσει η ανθρωπότητα να επιταχύνει ή να επηρεάσει τις φυσικές αλλαγές, την ανθρώπινη ευφυία και θέληση.
Ο φόβος για τη νέα χιλιετία είναι οτι τα πορίσματα των επιστημονικών εργασιών αναλύονται πολύ βιαστικά, με αποτέλεσμα να προκαλείται κοινωνική ομοιομορφία, βασισμένη στην αλλοτρίωση των επί μέρους πολιτισμών.
Πρέπει λοιπόν να μάθουμε να συμβιώνουμε, δηλαδή να δείχνουμε αλληλεγγύη και να μοιραζόμαστε τις γνώσεις και την εμπειρία μας. Είναι ζωτικός ο ρόλος της παιδείας στην προαγωγή της κουλτούρας της ειρήνης. Λέγοντας παιδεία δεν εννοώ μόνο την επίσημη εκπαίδευση στα σχολεία, αλλά και την ανεπίσημη εκπαίδευση, την οποία παρέχει ένα ευρύ φάσμα πολιτιστικών ιδρυμάτων, και κατά πρώτο λόγο η οικογένεια και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Γιατί, σε τελική ανάλυση, η αντικατάσταση της λογικής της βίας και της αντιπαράθεσης με τη λογική του σεβασμού των απόψεων είναι ευθύνη όλων των κρατών κι όλων των πολιτών.
Η ευθύνη είναι οικουμενική και τα προβλήματα πολλά: το κλίμα της υδρογείου απειλείται διαρκώς από τη ρύπανση, οι ωκεανοί αποτελούν πεδία συγκρούσεων, το έδαφος βρίσκεται στο χείλος της εξάντλησης, το πόσιμο νερό σπανίζει, τα απορρίμματα μας πνίγουν, μεταλλαγμένα είδη έχουν αντικαταστήσει τη φυσική μας διατροφή, η βιοηθική βρίσκεται σε βρεφικό στάδιο, τα ανθρώπινα δικαιώματα παρακάμπτονται καθημερινά, πορνεία, παιδική εργασία, εγκατάλειψη της τρίτης ηλικίας, ρατσισμός, ναρκωτικά και aids χαρακτηρίζουν το σύγχρονο κόσμο που βαίνει προς μια άγνωστη παγκοσμιοποίηση.
Ποιόν, λοιπόν, αφορά η πρόοδος; Ποιά είναι τα στοιχεία που θα παγκοσμιοποιηθούν; Δε θα ήθελα σε καμία περίπτωση αυτά να θεωρηθούν γραφικά ερωτήματα ενός παρωχημένου και ξενοφοβικού. Απλά αναρωτιέμαι: Τι είναι πολιτιστικώς ορθό; Μήπως τα κλασικά συστήματα αξιών πρέπει να ενταχθούν στις νέες ανάγκες της ζωής, αντί να περιθωριοποιηθούν; και πως αυτά θα γίνουν παγκοσμίως γνωστά, και θα συνταιριαστούν προκειμένου να δημιουργήσουν την παλιά γερή βάση του νέου ενοποιημένου κοινωνικού συστήματος;
Το «Μανιφιέστο της UNESCO για την καλλιέργεια της ειρήνης και της μη βίας» θέτει έξι βασικές δεσμεύσεις:
1. σεβασμός κάθε μορφής ζωής χωρίς διακρίσεις ή προκαταλήψεις
2. απόρριψη της σωματικής, σεξουαλικής, ψυχολογικής, οικονομικής και κοινωνικής βίας
3. ανάπτυξη της διεθνούς γενναιοδωρίας για την εξάλειψη του κοινωνικοπολιτικού αποκλεισμού και της
καταπίεσης
4. ελευθερία έκφρασης και απόρριψη του φανατισμού
5. προστασία των φυσικών πόρων του πλανήτη και
6. αλληλεγγύη για την ανάπτυξη και το σεβασμό των αρχών της δημοκρατίας.
Αυτό το τελευταίο άρθρο έχει τις ρίζες του στην κλασική Ελλάδα, ενώ στη σύγχρονη Ιαπωνία η πολιτική της αξιοποίησης της πολιτιστικής κληρονομιάς έχει στόχο να ενισχύσει την εύθραυστη εθνική ταυτότητα αυτής της χώρας. Η μνήμη των κλασικών δεδομένων αποτελεί με τη θετική της εφαρμογή εστία συναίνεσης εσωτερικής, ενώ με αρνητική θεώρηση μεταμορφώνεται σε τέρας εθνικισμού που αναγκάζει όλες τις ζωτικές ξένες πολιτισμικές αξίες να πέφτουν σε χειμερία νάρκη. Το θέτω έτσι γιατί ένας πολιτισμός με γερές ρίζες δεν καταστρέφεται με καμία δύναμη, αλλά απλώς κατευνάζεται στις σκοτεινές του περιόδους. Η πρόσφατη τάση της «αντι-κουλτούρας» που προωθείται από το σχολείο μέσω της κατάργησης της διδασκαλίας των κλασικών συστημάτων αξιών και της Έκθεσης, μπορεί ν’ αντισταθμιστεί με μία παγκοσμιοποιημένη παιδεία που θα ερευνά και θα ανακαλύπτει εκ νέου την κληρονομιά των λαών, επιλέγοντας τα εποικοδομητικά στοιχεία και απορρίπτοντας όσα δε συνεισφέρουν στις σύγχρονες ανάγκες.
Είμαστε όλοι προορισμένοι να βιώσουμε τις εμπειρίες του προηγούμενου αιώνα, του 20ου, και να δημιουργήσουμε τα δεδομένα του επόμενου αιώνα, του 21ου, έχοντας πάντα υπ’ όψιν οτι αυτός ο κόσμος δε μας ανήκει, αλλά τον δανειστήκαμε απ’ τα παιδιά μας. Το αναφέρω αυτό γιατί τόσο στην Ελλάδα, όσο και αλλού, κάποια σύμβολα κλασικών αρχών –πρόσωπα ή αντικείμενα- παρ’ όλο που δε συντελούν στη συντήρηση της υπανάπτυξης, τείνουν να θυσιαστούν με επιμελώς συγκαλυμμένες ενέργειες, στο βωμό της απρόσωπης παγκοσμιοποίησης. Αυτό πρόκειται να γίνει στην Ελλάδα με την Αρχαία Γραμματεία και ειδικότερα με τις ρήσεις των σοφών της αρχαιότητας, και ήδη συνέβη στην Ιαπωνία με τα έργα του Ινάζο Νιτόμπε, ενός από τους μεγαλύτερους διανοητές της υφηλίου, που όταν πρόσφατα επανεμφανίστηκε το πρόσωπό του στα ιαπωνικά χαρτονομίσματα, σχεδόν κανείς δεν ήξερε κάτι συγκεκριμένο για ‘κείνον. Διαβάζοντας τα έργα όλων αυτών, στην Ελληνική γλώσσα με την πλούσια ετυμολογία, αλλά και στην Ιαπωνική με τον περιεκτικό της λακωνισμό, διαπιστώνουμε οτι το υψηλό πνεύμα άνθισε εξ’ ίσου σ’ αυτές τις δύο άκρες του κόσμου, και όχι μόνο. Η χρονική απόκλιση μεταξύ τους δεν μας απασχολεί, εφ’ όσον δεν προϋπήρξαν πολιτισμικές επαφές μεταξύ αυτών των λαών.
Λέει ο Ινάζο Νιτόμπε οτι όχι το σχολείο, αλλά το Μπουσίντο ήταν εκείνο που τον βοήθησε να σχηματίσει στο την έννοια της ηθικής από την παιδική του ηλικία. Το ίδιο συνέβαινε και στις αγορές της Αρχαίας Ελλάδας. Έτσι και ο Πλούταρχος δίδασκε στα «Ηθικά» του την «Περί παίδων αγωγή». Είναι λοιπόν το Μπουσίντο ο προφορικός κώδικας των ηθικών αρχών που μας παραδόθηκε σε μορφή αποφθεγμάτων από τους Σαμουράι, τους ιππότες της μεσαιωνικής Ιαπωνίας. Ο Ινδικής προέλευσης Βουδισμός Ζεν είναι μία από τις σημαντικότερες πηγές, που του έδωσε μία έννοια ήρεμης εμπιστοσύνης στο πεπρωμένο και μια στωική αταραξία στη θέα της συμφοράς. Η ιθαγενής Ιαπωνική Σιντοϊστική θρησκεία δίδαξε στους ιππότες εκείνους τη νομιμοφροσύνη, και τη γονική ευλάβεια. Όταν λοιπόν στεκόμαστε μπροστά στον καθρέπτη ενός τέτοιου ιερού, βλέπουμε τη δική μας εικόνα να αντανακλάται, και τότε η πράξη της λατρείας είναι ισοδύναμη με εκείνη του δελφικού χρησμού «γνώθι σαυτόν». Αυτογνωσία, στην Ιαπωνική ή στην Ελληνική διδασκαλία σημαίνει ενδοσκόπηση της ηθικής φύσης μας. Ο Κινεζικός Κομφουκιανισμός είναι η τρίτη πηγή ηθικής επιρροής του Μπουσίντο.
Τα στοιχεία αυτών των μεγάλων πολιτισμών συναντώνται δυναμικά στο σπαθί του Μπουσίντο:
1. Η ευθύτητα ή δικαιοσύνη, είναι η δίδυμη αδελφή της ανδρείας και της στρατιωτικής αρετής. Αυτό πρέσβευαν οι Σαράντα Επτά «Γκισί», στους οποίους τόσα οφείλει η λαϊκή εκπαίδευση της Ιαπωνίας. Ο Σόλων, σοφός του 6ου π.Χ. αι. από την Αθήνα, δίδασκε οτι είναι πολύ ευχάριστη η ζωή όταν σ’ όλους υπάρχει ισότητα και δικαιοσύνη.
2. Το κουράγιο, η τόλμη και το πνεύμα του υποφέρειν είναι η δεύτερη διδασκαλία του Μπουσίντο που ασκείται με σκοπό να επιτευχθεί η δικαιοσύνη. Αληθινό θάρρος είναι το να ζεις όταν είναι σωστό να ζεις και να παθαίνεις όταν είναι σωστό να πεθαίνεις. Αυτό έλεγε ο πρίγκιπας του Μίτο, της πρωτεύουσας της παλιάς επαρχίας του Χιτάτσι, χωρίς νά ‘χει ακούσει ούτε καν τ’ όνομα του Πλάτωνα, ο οποίος όριζε το θάρρος ως γνώση των πραγμάτων εκείνων που ο άνθρωπος έπρεπε να φοβάται και εκείνων που δεν έπρεπε να φοβάται.
3. Η καλοκαγαθία, δηλαδή το αίσθημα της λύπης, είναι η τρίτη κατά σειράν αξία του Ιαπωνικού κώδικα αρετής. Λέγεται πως οτι έχει κάνει ο Χριστιανισμός στην Ευρώπη για την αφύπνιση της συμπόνιας στο μέσο της φρίκης του πολέμου, το έχει κάνει στην Ιαπωνία η αγάπη για τη μουσική και τα γράμματα.
4. Η ευγένεια έχει επισημανθεί ως το πλέον αξιοσημείωτο γιαπωνέζικο χαρακτηριστικό, που στην πιο υψηλή της μορφή σχεδόν άγγιζε την αγάπη. Η σχολή εθιμοτυπίας της Ογκασάβαρα έχει παίξει το ρόλο του θεματοφύλακα αυτής της αρετής. Στην Ελληνική γλώσσα η ετυμολογία της λέξης ευγένεια (εύ+γένος), ανάγεται στην αρχοντική καταγωγή.
5. Η φιλαλήθεια και η ειλικρίνεια, στην Ιαπωνική της εκδοχή εξηγείται με τη ρήση οτι η ευπρέπεια, όταν υπερβαίνει τα ορθά όρια γίνεται ψέμα. Απλούστερος νοηματικά είναι ο Περίανδρος από την Κόρινθο, ο οποίος υποστήριζε οτι είναι ορθό να λέμε πάντα την αλήθεια. Σ’ αυτό το σημείο οι Γάλλοι θ’ απαντούσαν οτι υπάρχουν πάντα δύο αλήθειες.
6. Η τιμή ορίζεται με τα κλασικά Ιαπωνικά δεδομένα του ονόματος (να), της εμφάνισης και της όψης (μεν-μόκου), και της έξωθεν καλής μαρτυρίας (γκουάι-μπουν). Συνεπώς, η έννοια της ντροπής (ρεν-τσι-σιν) ήταν –και είναι από τα πιο θελκτικά στοιχεία της Ιαπωνικής εκπαίδευσης. Σ’ αυτό το σημείο δεν μπορώ να παραλείψω τη διαπίστωση της Αμερικανίδας Μπένεντικτ Ρουθ, η οποία λέει στο βιβλίο της «το χρυσάνθεμο και το ξίφος» οτι η Ιαπωνική νοοτροπία βασίζεται στην ντροπή, ενώ η δυτική στην αμαρτία ή στην ενοχή. Αντιλαμβανόμαστε κατ’ αυτόν τον τρόπο οτι οι Γιαπωνέζοι συμπεριφέρονται κρατώντας τον έλεγχο του εαυτού τους μπροστά στα μάτια του κόσμου, ενώ οι δυτικοί μπροστά στο Θεό.
7. Το καθήκον της νομιμοφροσύνης διαφαίνεται ξεκάθαρα στις ιστορίες του Μισιτζανέ και του Σιγκεμόρι, γνωστές σε όλους όσους ασχολούνται σοβαρά με την Ιαπωνία. Οι αναγνώστες του Κρίτωνα θα θυμηθούν το επιχείρημα με το οποίο ο Σωκράτης αντιπροσωπεύει τους νόμους της πόλεως, καθώς απαντά στο ζήτημα της απόδρασής του.
8. Ο Αυτοέλεγχος, η διατήρηση του επιπέδου του νου μας, όπως λέει μία Ιαπωνική έκφραση, είναι το τελευταίο αναφορικά, αλλά όχι και το λιγότερο σημαντικό στοιχείο της Ιαπωνικής αρετής. Η πειθαρχία της γενναιότητας από τη μια, η ενσυνείδητη αντοχή και η διδασκαλεία της ευγένειας από την άλλη, απαιτούν από τον άνθρωπο να μην καταστρέφει τη γαλήνη του συνανθρώπου του με εκφράσεις λύπης ή πόνου. Αυτό, αν συνδυαστεί και με τη γένεση μιας στωικής στροφής του νου, τελικά θα μας επιβεβαιώσει το γεγονός οτι ο αυτοέλεγχος είναι εθνικό χαρακτηριστικό ενός φαινομενικού στωικισμού. Ο Δημόκριτος ονόμαζε την κατάσταση του αυτοελέγχου «ευθυμία» και ύψιστο καλό.
Αυτά τα ιδανικά βασίζονταν στην εκπαίδευση και τη σκληρή εξάσκηση των σαμουράι, όπως και των Σπαρτιατών, αλλά και στο θεσμό της επανόρθωσης με χαρακίρι, που στις δυτικές κοινωνίες αντιστοιχεί με τη μεταμέλεια.
Και στην αρχαία Ελλάδα, όμως, οι αξίες της ζωής ήταν παρόμοιες: εκτός από τις οκτώ αρχές του Μπουσίντο, τις οποίες συμπτωματικά αλλά συνειδητά σεβόταν, οι Έλληνες σοφοί είχαν αναπτύξει εκατόν εβδομήντα κατηγορίες φιλοσοφικών συζητήσεων, από τις οποίες θα περιοριστώ –λόγω χρόνου- να αναφέρω μόνο λίγες:
Τον άνθρωπο,
Την αρετή,
Την αυτογνωσία,
Τη γνώση,
Την ειρήνη,
Την ελπίδα,
Την ευγνωμοσύνη,
Την κρίση,
Τη μεταμέλεια ή συγγνώμη,
Τη σκέψη.
Είναι λίγα αυτά που αναφέρω, αλλά ο χρόνος είναι περιορισμένος. Θα τελειώσω, λοιπόν, συμπεραίνοντας οτι τα κλασικά συστήματα αξιών μπορεί νεκρώνονται, αλλά οι αρετές τους μένουν ζωντανές διαχρονικά. Όπου ο άνθρωπος μάχεται για να εγερθεί πιο πάνω κι από τον ίδιο του τον εαυτό, οπουδήποτε το πνεύμα του κυριαρχεί με τις προσπάθειες και τους αγώνες του, εκεί θα συναντάμε την αθάνατη διδασκαλία του Έλληνα στωικού φιλοσόφου Ζήνωνα, αλλά και του Ιαπωνικού Μπουσίντο.
Ταμπουράκης Ηλίας
Καθηγητής ξένων γλωσσών-Μεταφραστής